Undang-Undang Pengambilan Tanah Wakaf Di
Malaysia
Berdasarkan kepada Akta Pengambilan Tanah 1960, telah
memperuntukkan beberapa kategori tanah yang boleh diambil semula oleh kerajaan
atau PBN. Akta[2]
tersebut telah mendefinisikan tanah yang boleh diambil ialah tanah berimilik
dalam pengertian undang-undang tanah negeri yang mempunyai hak milik berdaftar
melainkan tanah kerajaan, tanah yang diduduki di bawah hak adat dan tanah yang
diduduki dengan harapan menjadi hak milik. Dalam konteks hak pemilikan tanah
berdaftar dengan merujuk kepada takrifan di atas, KTN 1965[3] telah
memperuntukkan kuasa bagi membolehkan wakaf yang berbentuk tanah diletakkan di
bawah milikan badan yang mentadbir tanah tersebut iaitu MAIN. Kuasa-kuasa ini
telah diperuntukkan secara jelas di dalam semua Enakmen Pentadbiran Agama Islam
negeri di Malaysia bahawa MAIN adalah berperanan sebagai Pemegang Amanah
Tunggal harta-harta wakaf termasuk harta alih dan tak alih di negeri berkenaan.
Majlis berfungsi sebagai pentadbir yang menjalankan sebarang kegiatan bagi
pembangunan harta wakaf untuk manfaat orang-orang Islam.[4]
Berdasarkan kepada peruntukan KTN 1960,
dan definisi tanah dari perspektif APT 1960, tanah wakaf adalah tanah bermilik
yang mempunyai hak milik berdaftar. Implikasi daripada peruntukan Seksyen 2,
APT 1960 jelas bahawa pihak kerajaan mempunyai kuasa untuk mengambil semula
tanah wakaf yang diletakkan di bawah kawalan MAIN melalui undang-undang
sebagaimana yang dijamin dalam Perlembagaan Persekutuan.[5] Ini kerana
status tanah yang diwakafkan adalah tanah yang dikategorikan sebagai tanah hak
milik. Sebagaimana tanah-tanah beri milik yang lain, PBN atau mana-mana pihak
awam boleh mengambil mana-mana tanah termasuk tanah wakaf yang dinyatakan di
dalam peruntukan seksyen tersebut pada bila-bila masa, tanpa ada halangan
undang-undang. Peruntukan yang terdapat dalam KTN 1965 dan APT 1960 adalah
terpakai kepada mana-mana tanah yang diklasifikasikan di dalam akta. Namun
demikian dari segi amalannya tidak semua tanah wakaf diletakkan di bawah kuasa
MAIN dan tanah-tanah ini mempunyai status pemilikan yang berbeza.
Wujudnya perbezaan status ini adalah
merujuk kepada jenis hak milik tanah yang diwartakan oleh pentadbir tanah di
negeri berkenaan. Terdapat tanah wakaf yang dipindah milik terus kepada MAIN
dan ada sesetengah tanah wakaf hanya diberi hak pengawalan sahaja tanpa diberi
hak milik. Tidak kurang juga banyak tanah wakaf yang langsung tidak didaftarkan
sebagai wakaf, sebaliknya masih kekal di atas nama pewakaf. Ada juga tanah
wakaf yang direkodkan oleh pentadbir sebagai wakaf, tetapi nama pewakaf masih
tercatit pada dokumen hak milik tanah yang telahpun diwakafkan. Status yang
berbeza ini turut sama memberi implikasi yang berbeza dari segi undang-undang
pentadbiran tanah di Malaysia, khususnya apabila berlaku pengambilan tanah oleh
PBN.[6]
Tanah Wakaf Dari Persepektif
Undang-Undang Tanah Di Malaysia
Menurut undang-undang pentadbiran tanah negara, hak milik berdaftar adalah
dokumen yang mengesahkan hak milik yang tidak boleh disangkal dan dipersoalkan.[7] Hak milik
berdaftar menjadi keterangan yang muktamad tentang hak milik seseorang terhadap
tanahnya.[8] Oleh itu hak
milik tanah berdaftar adalah persoalan pokok yang perlu dibincangkan terutama
apabila membabitkan aktiviti pengambilan tanah yang akan menentukan hak kepada
pihak-pihak yang berkepentingan ke atas tanah tersebut. Secara umumnya terdapat
tiga bentuk peraturan atau acara perpindahan hakmilik tanah wakaf yang biasa
diamalkan oleh pentadbir tanah di
Malaysia.[9] Antaranya ialah
tanah wakaf yang telah dipindah milik dan didaftarkan kepada di Pejabat Tanah
melalui Borang 14A KTN yang melibatkan keseluruhan tanah yang diwakafkan di
bawah satu hak milik. Selepas permohonan diluluskan, pendaftar tanah akan
mendaftarkan nama MAIN sebagai penerima pindahan yang sah di sisi
undang-undang.
Kaedah kedua ialah
pewakaf menyerahkan balik tanah (Surrender)
kepada kerajaan atau PBN dengan menggunakan Borang 12A bagi maksud keseluruhan
tanah dan 12B bagi maksud sebahagian tanah. Selepas penyerahan balik tanah
diterima, tanah berkenaan akan menjadi hak milik kerajaan sepenuhnya. Dalam
menyempurnakan prosedur penyerahan ini, pewakaf berkenaan hendaklah terlebih
dahulu mendapatkan persetujuan bertulis daripada setiap orang atau badan yang
mempunyai kepentingan-kepentingan berdaftar di atas tanah tersebut seperti
pemegang gadaian, pajakan dan penyewa.[10] MAIN akan membuat
permohonan semula kepada kerajaan bagi menyempurnakan tanggungjawabnya sebagai
pemegang amanah tunggal harta tanah wakaf. Selain daripada kedua-dua kaedah di
atas, MAIN boleh membuat permohonan untuk tujuan perletahakan menurut
undang-undang (Statutory Vesting)
bagi tanah berkenaan sebagaimana yang diperuntukkan di bawah seksyen 416C KTN.
Permohonan dibuat dengan menulis surat kepada pendaftar hak milik atau
pentadbir tanah. Nama MAIN akan diendoskan ke atas dokumen hak milik tanah
tersebut. Kebanyakan tanah wakaf yang diserah milik terus kepada MAIN ini
adalah jenis tanah yang diwakafkan secara keseluruhan tanah di bawah satu hak
milik atau bahagian tak pecah. Pendaftar Tanah akan mendaftarkan nama MAIN di
dalam geran tanah sebagai penerima pindahan milik yang sah di sisi
undang-undang. Dengan perpindahan milik ini MAIN adalah pihak yang
berkepentingan terhadap tanah tersebut. Tanah-tanah wakaf yang diserahkan MAIN
sama ada yang berbentuk Wakaf Khas, Wakaf Am atau Wakaf Zuriat adalah milik
MAIN apabila tanah-tanah berkenaan didaftarkan hakmilik melalui prosedur yang dinyatakan di atas.
Sehubungan dengan itu, pihak-pihak lain
seperti pewakaf, ahli waris termasuk anak-anak pewakaf atau penerima amanah
wakaf selain MAIN tidak berhak mencampuri dalam semua urusan pentadbiran yang
melibatkan kepentingan harta wakaf tersebut, kecuali setelah mendapat kelulusan
MAIN.[11] Begitu juga
dengan tanah yang dipohon oleh MAIN sebagaimana yang dinyatakan dalam acara
yang ketiga adalah tanah wakaf milik MAIN yang sah di sisi undang-undang
apabila diluluskan oleh PBN. MAIN akan
membuat permohonan terhadap tanah berkenaan untuk tujuan perletahakan berkanun (Statutory Vesting).[12]
Prosedur yang kedua ini kebiasaannya melibatkan tanah milik individu atau
orang perseorangan yang tidak mendatangkan hasil dan diserahkan kepada kerajaan
untuk kegunaan tapak masjid, surau dan tanah perkuburan. Tanah ini akan menjadi
hak milik kerajaan dan akan diwartakan
sebagai rizab awam untuk aktiviti keagamaan. PBN boleh menggunakan budi bicaranya
sama ada memberi milik tanah tersebut kepada MAIN dan dikategorikan sebagai
tanah wakaf, atau merizabkan tanah tersebut untuk tujuan awam yang diendoskan
di dalam geran tanah berkenaan.[13] Jika tanah tersebut mempunyai status
rizab, PBN akan melantik seorang pegawai awam, antaranya seperti Pengarah atau
Setiausaha Jabatan Agama Islam Negeri berkenaan sebagai pengawal yang akan
dipertanggungjawabkan ke atas perizapan
tanah yang dikurniakan itu. Majlis Agama Islam akan memohon semula tanah
berkenaan sebagai wakaf untuk diletakkan di bawah kelolaannya.[14] Permohonan
dibuat dengan menggunakan Borang 12A atau 12B KTN.[15] Pemberian
milikan tanah kerajaan berkuat kuasa mulai daripada tarikh pendaftaran hak
milik.[16] Jika
pendaftaran hak milik tidak dibuat ia adalah tanah kerajaan yang hanya boleh
dimiliki manfaatnya sahaja tetapi status tanah tetap hak milik kerajaan.
Di negeri Terengganu,
sebahagian besar tanah tapak masjid, kubur dan surau diletakkan di bawah
kawalan Jabatan Hal Ehwal Agama Islam Terengganu di atas nama Pesuruhjaya.
Tanah ini tidak diletak atau dipindah milik kepada MAIDAM kerana ia adalah
bukan status tanah wakaf mengikut undang-undang tanah di Malaysia. Sebaliknya
di negeri Johor tanah yang dikurniakan oleh PBN bagi tujuan awam berbentuk
keagamaan seperti masjid dan surau akan dipindahmilik kepada MAIJ sebagai badan
pengawal tunggal dan diberi status tanah wakaf. Pada dasarnya tanah kurniaan
tidak dianggap sebagai tanah wakaf di sisi undang-undang tanah di Malaysia.
Tanah ini boleh diambil pada bila-bila oleh kerajaan apabila diperlukan untuk
apa-apa tujuan pembangunan pada masa akan datang. Tanah jenis ini tidak
termasuk dalam definisi tanah yang diperuntukkan di dalam APT 1960 kerana ia
bukan milik MAIN yang sah di sisi undang-undang, sekalipun digunakan untuk
aktiviti keagamaan seperti terdapatnya bangunan masjid, surau atau tanah
perkuburan. PBN boleh membuat pengambilan tanah tersebut tanpa merujuk kepada
mana-mana pihak yang berkepentingan. Apa-apa sahaja yang ada di atas tanah
berkenaan boleh dirobohkan, tanpa diberi apa-apa pampasan. Sekalipun dibayar
pampasan urusan pembayaran tersebut dibuat oleh pihak yang membuat pengambilan
tanah secara sukarela atau pertimbangan.[17] Kesan
perlucutan hak milik ini telah diperuntukkan secara jelas di dalam akta:[18]
a)
Tanah
itu hendaklah dikembalikan dan menjadi hak kepada pihak Berkuasa Negeri sebagai
tanah kerajaan, dibebas dan dilepaskan dari semua hak milik dan kepentingan
yang sedia ada atau yang boleh timbul sejurus sebelum pelucuthakan itu mula
berkuat kuasa;
b)
Maka
hendaklah juga terletak hak kepada Pihak Berkuasa Negeri, dan tanpa bayaran
pampasan, apa-apa bangunan yang pada masa itu wujud di atas tanah itu; dan’
c)
Apa-apa
item hasil tanah yang pada masa itu terhutang kepada Pihak Berkuasa Negeri
berkenaan dengan tanah itu hendaklah
dihapuskan.
Terdapat juga tanah wakaf yang ditadbir
dan diamanahkan kepada pihak-pihak tertentu atau orang perseorangan seperti Imam, Ahli Jawatankuasa Masjid, Ketua Kampung dan lain-lain pihak selain MAIN. Tanah-tanah ini
tidak didaftar, atau dipindah milik kepada MAIN dan tidak juga diserahkan
kepada kerajaan untuk dipohon semula oleh MAIN atau didaftarkan sebagai tanah
rizab awam.[19]
Kebiasaannya tanah ini akan difaraidkan oleh ahli waris pewakaf kerana
menganggap tanah tersebut adalah milik pewakaf yang sah berdasarkan kepada
dokumen hak milik. Pihak yang berkepentingan terhadap tanah jenis ini adalah
pemilik tanah yang berdaftar sama ada pewakaf atau ahli waris yang lain. Tanah
ini tidak diiktiraf sebagai tanah wakaf di sisi KTN 1965, walaupun ia adalah
tanah wakaf yang sah di sisi hukum syarak. Jika berlakunya pengambilan tanah
oleh PBN ke atas tanah berkenaan, segala transaksi dan wang pampasan akan
dirujuk kepada pemilik yang berdaftar di dalam dokumen hak milik. MAIN tidak
boleh membuat sebarang transaksi termasuk tuntutan wang pampasan dan lain-lain
lagi. Dalam hal ini ahli waris dipertanggungjawabkan sama ada hendak
menyerahkan pampasan tersebut kepada MAIN atau sebaliknya.
Selain itu, terdapat kategori tanah
wakaf yang tidak diberikan status tanah milik kekal oleh PBN. KTN 1965[20] memberi kuasa
kepada PBN sama ada untuk memberi milikan tanah kepada seseorang atau sesuatu
badan untuk suatu tempoh beberapa tahun yang tidak melebihi 99 tahun (Leasehold), yang juga dikenali sebagai
“Pajakan Negeri” (State Lease), atau
memberi milik secara kekal (Freehold).[21] Tanah-tanah
wakaf yang dikurniakan secara pegangan pajakan ini juga ditadbir di bawah MAIN
dan diberikan hak milik. Sekiranya tanah-tanah pajakan negeri terlibat dengan
pengambilan dalam tempoh pajakan, maka status tanah berkenaan adalah sama
sebagaimana tanah-tanah lain yang diperuntukkan dalam KTN 1965 dan APT 1960.
Pampasan akan dibayar selagimana tanah itu masih dalam tempoh pajakan sama ada
30, 60 atau 99 tahun.[22]
Kesimpulannya, kesemua peruntukan
berkaitan tanah yang dikodifikasikan dalam KTN 1965 dan APT 1960, akan turut
diaplikasikan kepada semua kategori tanah, termasuklah tanah-tanah yang
diwakafkan oleh seseorang individu atau tanah yang diserahkan kepada kerajaan.[23] Implikasi
undang-undang adalah sama sebagaimana tanah-tanah lain yang diperuntukkan dalam
kedua-dua akta tanah ini. Namun terdapat beberapa perkara yang diberi
kelonggaran dan pertimbangan oleh pentadbir tanah iaitu tanah wakaf yang
digunakan untuk aktiviti keagamaan seperti bangunan masjid, surau dan tapak
kubur hendaklah cuba sedaya upaya dielakkan daripada terlibat dengan
pengambilan tanah, sekalipun untuk tujuan pembangunan, kecuali jika keadaan
mendesak atau tidak dapat dielakkan.[24] Ini bermakna
dari segi undang-undang pengambilan tanah adalah tidak menjadi satu kesalahan
apabila kerajaan bertindak secara paksaan mengambil tanah-tanah wakaf yang
terlibat dengan pengambilan tanah untuk tujuan kepentingan awam, termasuk tanah
kurniaan yang diberikan oleh kerajaan untuk aktiviti-aktiviti keagamaan seperti
tapak masjid, surau, kubur dan sebagainya yang diberi status rizab awam.
Tanah-tanah ini adalah termasuk dalam definisi tanah dari perspektif
undang-undang pengambilan tanah jika ia mempunyai hak milik berdaftar dan tanah
yang diduduki dengan harapan untuk mendapat hak milik. Pengambilan juga boleh
diambil tanpa mendapatkan persetujuan terlebih dahulu dengan pihak MAIN atau
mengadakan sebarang transaksi dengan mana-mana pihak jika membabitkan tanah
kurniaan yang digunakan untuk aktiviti keagamaan.
Pengambilan Tanah Oleh Pihak Berkuasa
Negeri di Malaysia
Berdasarkan kepada kajian yang dibuat secara keseluruhannya, Di negeri
Terengganu, terdapat sekurang-kurangnya 94 lot tanah wakaf yang terlibat dengan
pengambilan tanah oleh PBN. Di negeri Pulau Pinang[25]
sebanyak 17 Lot telah diambil oleh kerajaan untuk tujuan pembangunan dengan
jumlah pampasan terkumpul sebanyak RM2.541,762.28.
Begitu juga di negeri Selangor,[26]
hanya terdapat 3 Lot sahaja yang terlibat dengan projek pembangunan lebuh raya.
Manakala di negeri Kelantan,[27]
Wilayah Persekutuan[28]
dan Pahang[29]
masing-masing hanya 1 Lot sahaja yang diambil oleh PBN. Di negeri Perak,[30]
sebanyak dua kes yang melibatkan 2 Lot.
Manakala di Negeri Sembilan[31]
sehingga kajian ini dibuat belum ada tanah-tanah wakaf yang terlibat dengan
pengambilan. Di negeri Melaka sebanyak 7 Lot,
Jumlah keluasan keseluruhan tanah wakaf yang diambil adalah sebanyak tidak
kurang daripada 4.525 ekar.[32] Manakala nilai
pampasan yang terkumpul oleh MAIM dianggarkan sebanyak RM292,983.34. Di negeri
Kedah dianggarkan terdapat sebanyak 26 Lot tanah wakaf yang dapat dikenalpasti
dengan Keluasan tanah wakaf yang terlibat adalah dianggarkan sebanyak 28.312
ekar.[33]
Implikasi
Pendaftaran Tanah Wakaf Dalam Kes Pengambilan Tanah Oleh Pihak Berkuasa Negeri
Seperti yang sedia maklum, berdasarkan kepada kajian-kajian lepas
menunjukkan bahawa rekod dan dokumentasi tanah-tanah wakaf di Malaysia adalah
antara isu dan masalah utama sebagai faktor penyumbang kepada kegagalan tanah
wakaf untuk didaftar dan dibangunkan.[34]
Sebagai contoh terdapat sebanyak 2,477 Lot tanah yang diwakafkan di bawah MAIJ,
namun 70% daripadanya iaitu 1,734 Lot sahaja yang direkod. Manakala 30% lagi
masih tidak direkod dan belum ditukar milik dan tidak diketahui dengan sebenar
lokasi, perletakan, keluasan tanah dan lain-lain.[35]
Keadaan yang sama juga berlaku di negeri-negeri lain seperti di Melaka, Kedah
dan Terengganu.
Di Malaysia terdapat banyak tapak masjid,
surau dan kubur yang dibina di atas tanah kerajaan dan belum dipindahmilik
kepada MAIN.[36]
Pembinaan ini dilakukan sama ada melalui permohonan kepada pihak kerajaan dan
telah mendapat keizinan atau sebaliknya. Di negeri Terengganu, sebahagian besar
tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan melibatkan tanah wakaf tapak
masjid, surau dan kubur. Oleh kerana tanah ini telah didaftarkan di atas nama
MAIDAM pihak kerajaan telah membayar pampasan kepada MAIDAM. Bagi tanah wakaf
jenis tapak kubur yang terlibat dengan pengambilan ia akan dipindahkan ke
tempat lain yang berhampiran dan kos perpindahan itu akan ditanggung oleh
agensi yang mengambil tanah tersebut dengan merujuk kepada nasihat dan
pandangan yang dikemukakan oleh MAIDAM. Ini bermakna tanah wakaf kubur akan
diganti dengan tanah yang lain.
Bagi tanah wakaf jenis
tapak masjid dan surau walaupun ia ditadbir urus secara langsung oleh MAIN
namun demikian dalam hal-hal yang berkaitan, pandangan ahli jawatankuasa masjid
juga diambil kira demi kepentingan ahli jemaah/ Qaryah berkenaan. Dalam
menentukan sama ada bayaran pampasan diberi secara tunai atau budi bicara
agensi membaikpulih bangunan masjid atau surau yang terlibat adalah dirujuk
terlebih dahulu kepada ahli jawatankuasa masjid berkenaan dan mendapat
persetujuan MAIN. Kebiasaannya tapak masjid akan dibayar dengan wang pampasan,
tetapi bangunan masjid atau surau yang terlibat sebahagian atau keseluruhan
akan dibaikpulih oleh agensi yang mengambil tanah tersebut bergantung kepada
budi bicara kedua-dua belah pihak. Pengambilan yang melibatkan tanah yang masih
mempunyai status rizab awam untuk kegunaan
tapak masjid, surau dan kubur yang dikawal selia oleh Jabatan Agama
Islam Negeri tidak akan dibayar pampasan kepada MAIN. Tanah jenis ini adalah
tanah tidak bermilik dan masih menjadi hak milik kerajaan sepenuhnya. Pada
dasarnya, pihak kerajaan tidak perlu membayar pampasan kepada mana-mana pihak
yang menuntut kepentingan ke atas tanah tersebut. Namun demikian terdapat juga
perbezaan antara negeri-negeri di Malaysia dari segi amalan dan pelaksanaan
bergantung kepada pentadbiran tanah di negeri masing-masing.
Di negeri Johor tanah rizab untuk
aktiviti keagamaan diendoskan sebagai wakaf. Oleh itu, jika tanah-tanah ini
terlibat dengan pengambilan bayaran pampasan turut dibayar kepada MAIJ
sebagaimana tanah wakaf yang lain. Di negeri-negeri lain seperti Melaka, Kedah
dan Terengganu kebanyakannya tidak dipohon semula oleh Majlis Agama Islam dan
masih kekal dengan status tanah kerajaan. Maka tanah-tanah wakaf jenis ini
tidak dianggap sebagai tanah wakaf di sisi undang-undang, sekalipun Majlis
Fatwa membuat keputusan bahawa tanah tersebut adalah tanah wakaf.[37] Bayaran
pampasan tidak akan dibayar dan tanah-tanah jenis ini dianggap sebagai tanah
kerajaan yang tidak mempunyai hakmilik, melainkan setelah MAIN membuat
permohonan dengan membuat pendaftaran hak milik. Sekalipun pembayaran pampasan
dibuat kepada pihak berkenaan ia bergantung sepenuhnya kepada agensi yang
terlibat atas dasar pertimbangan dan ihsan mereka.[38] Ini berikutan
dari segi undang-undang tanah negara, keperluan kepada pembayaran pampasan bagi
kategori tanah yang dinyatakan ini tidak diperuntukkan dalam mana-mana
undang-undang tanah negara.[39]
Di negeri Melaka,[40] di atas
pertimbangan dan budi bicara pentadbir tanah mana-mana tanah wakaf yang tidak
atau belum didaftarkan di bawah MAIM jika terlibat dengan pengambilan, pihak
MAIM akan dihubungi terlebih dahulu untuk mendaftar tanah tersebut sebelum
pengambilan dibuat.[41] Untuk
perancangan jangka panjang bagi mengelakkan tanah wakaf yang tidak didaftarkan
di bawah MAIM tidak dibayar pampasan jika berlakunya pengambilan, MAIM telah
mengambil pendekatan proaktif menjalankan usaha sama dengan pentadbir tanah di
setiap jajahan bagi mendaftarkan semua tanah wakaf yang berada di seluruh negeri Melaka.[42] Tanah-tanah
ini sama ada terdiri daripada tanah tapak masjid, surau, kubur dan hakmilik
individu yang belum dipindah milik akan dibuat permohonan semula kepada
kerajaan untuk dipindahmilik kepada MAIM. Menurut pegawai wakaf yang terlibat,
setelah usaha ini dibuat semua tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan
tanah di negeri Melaka telah dibayar pampasan kepada MAIM, berbeza dengan
amalan sebelum ini.[43] Inisiatif ini
diambil memandangkan sebahagian besar tanah-tanah wakaf di negeri Melaka belum
dipindah milik secara sah kepada MAIM.
Di negeri Kedah, terdapat
sekurang-kurang 25 Lot tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan. Daripada
jumlah tersebut hanya 16 Lot sahaja yang dibayar pampasan oleh kerajaan.
Selebihnya 9 Lot lagi yang diambil oleh kerajaan tidak dibayar pampasan kerana
masih mempunyai status Rezab Certificate
(R/C). Tanah-tanah ini adalah jenis wakaf tapak masjid dan kubur. Amalan ini
menepati dengan prosedur undang-undang tanah di Malaysia, bahawa PBN berhak
tidak membayar pampasan atau menggantikannya dengan tanah yang lain kerana ia
bukan tanah diberi milik. Peruntukan KTN dan APT 1960 ini bertentangan dengan
keputusan fatwa yang dibuat pada 21 Julai 2005 oleh Jabatan Mufti Negeri Kedah.[44] Daripada 25
Lot tanah wakaf yang diambil terdapat 4 Lot yang digunakan untuk tapak masjid,
2 Lot tapak surau dan 5 Lot tanah kubur yang terlibat dengan pengambilan untuk
tujuan menaik taraf jalan laluan K10 dari Pekan Gurun ke Pekan Sik. Tanah wakaf
masjid tersebut ialah Masjid Batu 3, Masjid Batu 9, Masjid Pekan Sik dan Masjid
Batu 5. Manakala 2 Lot tapak surau ialah Surau Charok Pelandok dan Surau Carok
Padang. Sebahagian besar daripada 6 Lot tanah wakaf kubur tersebut adalah tanah
kubur yang berada di kawasan yang sama dengan masjid, kecuali satu lot yang
berasingan iaitu perkuburan Sungai Pau. Tanah-tanah ini sebahagian besarnya
masih mempunyai status tanah kerajaan yang diletakkan di bawah kawalan
Setiausaha Kerajaan Negeri Kedah, kecuali satu sahaja di Lot 1135 yang
mempunyai status tanah beri milik.[45]
Oleh kerana tanah ini
adalah hak milik kerajaan yang hanya diletakkan di bawah kawalan Setiausaha
Kerajaan Negeri Kedah, maka akta tidak memperuntukkan perintah pembayaran pampasan
kepada MAIK. PBN terpaksa mengambil tanah tersebut tanpa perlu menggantikan
dengan wang pampasan, sekalipun mendapat bantahan daripada Ahli Jawatankuasa
Masjid dan surau berkenaan dan juga tuntutan daripada MAIK. Persoalan tentang
pihak kerajaan mengambil tanah wakaf orang Islam tanpa membayar pampasan atau
tidak menggantikan dengan tanah yang lain sebagai tidak prihatin terhadap tanah
tapak masjid dan surau orang Islam adalah tidak timbul sama sekali. Tindakan
kerajaan ini menepati dengan kehendak Perlembagaan Persekutuan[46] dan tidak
melanggar prinsip serta peraturan yang diperuntukkan dalam APT 1960.[47]
JADUAL 8:
SENARAI TANAH-TANAH WAKAF MASJID, SURAU DAN PERKUBURAN ISLAM DI NEGERI KEDAH
YANG TERLIBAT DENGAN PENGAMBILAN TANAH TIDAK DIBAYAR PAMPASAN
|
BIL
|
NO/ LOT
|
JENIS
TANAH
|
HAK
MILIK
|
LUAS
LOT
|
KELUASAN
DIAMBIL
|
|
1
|
5377
R/C 35
|
Masjid & Kubur
Batu 3
|
Suk Neg. Kedah
|
0.5321 hek
|
0.2916 hek
|
|
2
|
781
R/C 228
|
Masjid & Kubur
Batu 9
|
MAIK
|
0.4218 hek
|
0.0414 hek
|
|
3
|
10477
R/C 64
|
Kubur Sg. Pau
|
Suk Neg. Kedah
|
1.4619 hek
|
0.4112 hek
|
|
4
|
6990
|
Surau Charok Pelandok
|
Tanah Kerajaan
|
1.7687 hek
|
0.0065 hek
|
|
5
|
6991
|
Kubur Charok Pelandok
|
Tanah Kerajaan
|
1.4812 hek
|
0.1269 hek
|
|
6
|
1135
GM 6508
|
Surau Charok Padang
|
Hj Isa Hj Taib
Ismail Che Mat
Ramli Hj Ismail
|
1.0898 hek
|
0.1063 hek
|
|
7
|
3233
R/C 35
|
Masjid Pekan Sik
|
Suk. Neg. Kedah
|
1.3354 hek
|
0.0276 hek
|
|
8
|
3234
R/C 35
|
Kubur Pekan Sik
|
Suk. Neg. Kedah
|
0.1087 hek
|
0.0767 hek
|
|
9
|
|
Masjid Batu 5
|
MAIK
|
-
|
Belum diwartakan
|
Sumber: Fail Pengambilan Tanah Majlis
Agama Islam Kedah (MAIK) 2005
Namun di atas dasar pertimbangan dan budi bicara antara MAIK dengan agensi
terbabit iaitu Jabatan Kerja Raya (JKR), beberapa alternatif dan langkah
susulan telah diadakan. Perbincangan demi perbincangan telah dibuat oleh MAIK
untuk mempertahankan tanah wakaf agar dibayar pampasan dan dibuat penggantian.
Hasil daripada perbincangan antara Ahli Jawatankuasa Fatwa Negeri Kedah,
Pegawai Wakaf MAIK, Ahli Jawatankuasa Masjid yang terlibat, Wakil Consultant
dan Wakil JKR Kuala Muda Sik Kedah, bayaran pampasan tidak akan diberikan dalam
bentuk wang, tetapi digantikan dengan tanah yang lain dan JKR akan membaikpulih
segala kerosakan akibat daripada pengambilan tanah seperti pagar masjid, tandas
dan tempat letak kenderaan.
Di Terengganu banyak
tanah wakaf yang berbentuk tapak masjid, surau dan kubur masih belum didaftar
kepada MAIDAM tetapi diletak di bawah seliaan Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama Islam
Terengganu. Sekiranya tanah yang dikawal selia oleh Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama
ini diambil oleh kerajaan bagi tujuan umum, MAIDAM tidak berhak membuat
sebarang tuntutan bayaran pampasan dan tanah-tanah ini tidak dikategorikan
sebagai tanah wakaf walaupun digunakan untuk tujuan umum seperti masjid, surau,
kubur dan sekolah agama. Senarai tanah-tanah ini berada di Pejabat Tanah dan Daerah
Kuala Terengganu di dalam buku KSB.[48]
Pada tahun 1996, berlaku pengambilan ke atas
tanah Lot 3791 (Lot lama 2230) bagi
melebarkan Jalan Sultan Zainal Abidin Bandar Terengganu yang melibatkan
keluasan 220 mp daripada keluasan 1125 mp. Pihak kerajaan tidak membayar
pampasan kepada MAIDAM kerana pengambilan melibatkan tanah kerajaan. Namun
begitu kerajaan ada memberi wang saguhati untuk menanggung kos membaikpulih
bangunan kepada MAIDAM untuk diganti bangunan baru. Kes yang sama turut berlaku
di kampung Beruas di mana pihak kerajaan hanya mengeluarkan kos tanggungan
membaiki surau berkenaan.[49] Bagi membolehkan MAIDAM dapat membuat tuntutan wang
pampasan sekiranya berlaku pengambilan tanah,
MAIDAM hendaklah memohon persetujuan Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama[50] agar
tanah-tanah yang dinyatakan ini dibatalkan status perizapan dan diberi milik
kepada MAIDAM. Pejabat PTG Terengganu tidak mempunyai bidang kuasa untuk
memberi milik kepada MAIDAM tanpa mendapat persetujuan dan rundingan dengan
Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama terlebih dahulu. Permohonan ini membolehkan
pertukaran status tanah sebagai rizab awam kepada status hak milik MAIDAM dan
diletakkan di bawah kawalan MAIDAM selaku Pemegang Amanah Tunggal harta wakaf.
Pejabat Tanah tidak berhak untuk membuat bantahan sekiranya ia telah mendapat
persetujuan daripada Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama. Keputusan pertukaran hak
milik ini adalah bergantung sepenuhnya kepada persetujuan Pesuruhjaya Agama
negeri berkenaan.
Prosedur ini bertentangan
dengan fatwa Mufti Kerajaan Negeri Terengganu,[51] iaitu semua
tanah kerajaan yang digunakan bagi tujuan/ aktiviti keagamaan hukumnya adalah
sama seperti tanah wakaf. Tanah ini boleh diambil oleh kerajaan dengan syarat
dibayar pampasan dan MAIN hendaklah berusaha mendapatkan gantian di atas bahagian
yang telah diambil tersebut.[52] Walaupun
demikian, di negeri Terengganu telah berlaku beberapa kes pengambilan tanah
yang melibatkan tanah kerajaan yang diwartakan di bawah Seksyen 62 KTN,
pampasan juga dibayar kepada MAIDAM dan pandangan mufti diterima pakai oleh
Kerajaan Negeri. Antara contoh kes yang telah dibuat keputusan adalah seperti:[53]
a)
Lot 2357 dan 915 Mukim Bandar Kuala Terengganu (tapak
perkuburan)
b)
Lot 2717 Mukim Bandar Kuala Terengganu(Tapak Surau Tanjung)
c)
Lot 2018 Mukim Bandar Kuala Terengganu (Tanah Perkuburan Tok
Pelam)
Bagi tanah wakaf yang masih kekal dengan nama pewakaf atau
tanah yang ditadbir dan diamanahkan kepada pihak-pihak tertentu atau orang perseorangan seperti Imam, Ahli Jawatankuasa Masjid, Ketua Kampung dan lain-lain selain MAIN, bayaran pampasan akan
diberikan kepada pemilik tanah tersebut sama ada kepada pewakaf atau ahli waris
lain yang mewarisi tanah tersebut. Ini berikutan tanah-tanah tersebut tidak
didaftar, atau dipindah milik kepada MAIN dan tidak juga diserahkan kepada
kerajaan untuk dipohon semula oleh MAIN atau didaftarkan sebagai tanah rizab
awam.
Kes-kes Pertikaian Berkaitan Pendaftaran
Tanah
Dalam kes pembahagian wang pampasan terdapat juga kes-kes
perebutan wang yang berlaku antara pihak-pihak
yang berkepentingan disebabkan oleh tanah wakaf yang tidak didaftarkan kepada MAIN. Ini kerana pihak kerajaan telah membayar pampasan
kepada pewakaf atau ahli waris yang dianggap sebagai pemilik yang sah. Di
negeri Kedah, sebahagian Lot tanah wakaf 11609 SPK 5134[54] milik
Allahyarham Haji Ibrahim Bin Tahir yang diwakafkan pada 14 Oktober 1986 telah
terlibat dengan pengambilan tanah oleh kerajaan untuk tujuan pembesaran jalan
Pekan Gurun ke Pekan Sik. Pihak Pentadbiran MAIK mendapati anak pewakaf iaitu Tuan Hj. Mustaffa bin Ibrahim telah
menerima wang pampasan berjumlah RM42,607.10 kerana beliau adalah pemilik yang
sah berdasarkan dokumen hak milik. MAIK membuat permohonan kepada anak pewakaf
supaya wang pampasan yang diterima itu hendaklah diserahkan kepada MAIK untuk
membeli tanah lain sebagai ganti yang mempunyai nilaian yang sama atau lebih
baik daripada itu. Anak kepada pewakaf tersebut iaitu Tuan Hj. Mustaffa telah
bersetuju menyerahkan kembali wang pampasan kepada MAIK untuk diuruskan secara
lebih sistematik.
Selain kes di atas, terdapat juga kes
tanah wakaf jenis tapak surau di Sungai Petani[55] yang tidak
didaftar di atas nama MAIK dan tanah tersebut telah terlibat dengan pengambilan
oleh kerajaan. Ahli waris adalah pihak berkepentingan yang layak untuk menerima
wang pampasan sebanyak RM8,000.00 kerana nama MAIK tidak terdapat dalam dokumen
hak milik tanah tersebut. MAIK telah membuat bantahan kepada ahli waris pewakaf
dan mengadakan rundingan dengan Jabatan Kerja Raya (JKR) agar wang pampasan
tidak diserahkan kepada ahli waris. MAIK mencadangkan kepada JKR supaya
beberapa alternatif diambil sama ada JKR tidak menyerahkan wang pampasan kepada
ahli waris, sebaliknya menggantikan tanah lain dengan cara pembelian tanah
milik di kawasan yang berhampiran surau berkenaan. Pihak JKR juga bersetuju
tidak akan merobohkan surau selagi tidak diganti dengan surau yang lain. Jika
diserahkan wang pampasan kepada ahli waris, mereka hendaklah menyerahkan
kembali kepada MAIK untuk diuruskan oleh badan ini, atau mereka sendiri hendaklah
menguruskan penggantian tanah lain dengan wang pampasan yang diberikan kepada
mereka.
Di Melaka kes perebutan wang pampasan ini berlaku di
tanah wakaf Lot 586 Mukim Duyung, Daerah
Melaka Tengah. Pertikaian ini berlaku antara ahli waris dengan Ahli Jawatankuasa
Surau Jambatan Duyung yang berbeza fahaman politik telah menuntut wang pampasan
agar dibayar kepada mereka. Menurut Pengerusi Surau Jambatan Duyung, tanah
tersebut telah diwakafkan secara lisan tetapi tidak menjalani proses
pendaftaran hak milik kepada MAIM. Menurut AJK surau Jambatan Duyung lagi,
pembinaan surau di atas tanah tersebut telahpun mendapat keizinan dan kebenaran
daripada pemilik asal tanah untuk kegunaan surau. Ahli waris telah menafikan
bahawa tanah itu telah didaftarkan sebagai tanah wakaf. Menurut penama di dalam
geran tersebut Hussein Doss bin Mohamad dan Jawiah bt Mat, tanah Lot 586 Mukim
Duyung adalah tanah hak milik persendirian. Ahli waris juga telah membantah
pelantikan ahli jawatankuasa surau dan tidak pernah mengiktiraf penubuhan ahli
jawatankuasa tersebut. Tanah ini kemudiannya telah dijual kepada orang lain
tanpa dimaklumkan terlebih dahulu kepada ahli jawatankuasa surau, termasuk juga
tapak surau yang berada di atas tanah yang sama. Manakala tuan tanah yang baru
bersetuju untuk mewakafkan sebahagian tanah ini untuk pembinaan surau lain.
Ahli waris memohon kepada MAIM supaya menolak sebarang tuntutan daripada
mana-mana pihak lain yang dianggap sebagai tidak berasas. Ahli waris turut
menjelaskan bahawa beliau tidak pernah melantik
mana-mana ahli jawatankuasa bagi mentadbir surau tersebut. Pada dasarnya, ahli waris
yang membangkang keputusan ahli jawatankuasa surau tersebut bukanlah berhasrat
untuk mendapatkan wang pampasan tersebut tetapi ingin menguruskan surau
berkenaan secara bersendirian. Apa yang difahamkan ahli waris ingin mendapatkan
wang pampasan tersebut untuk membeli tanah lain dan menggantikan surau yang
telah dirobohkan. Ahli Jawatankuasa Surau pula tidak memaklumkan terlebih
dahulu kepada MAIM untuk mendapat tindakan yang selanjutnya iaitu mendapatkan
pengesahan tentang status atau kedudukan tanah yang belum ditukar hak milik.
Oleh itu tanah tapak surau ini masih lagi menjadi hak
milik individu dan dikawal oleh orang perseorangan. Setelah berlakunya
pengambilan tanah oleh kerajaan bagi tujuan membaik pulih dan menaik taraf
jalan Muar-Melaka-Alor Gajah-Simpang 4, maka isu hak milik timbul apabila
kerajaan ingin membayar pampasan kepada pihak yang berkepentingan ke atas tanah
tersebut. Berdasarkan kepada APT 1960, hanya pemilik yang tertera di dokumen
hak milik sahaja yang dianggap sebagai pemilik yang sah dan pihak yang layak
menerima pampasan. Oleh kerana pewakaf telah meninggal dunia maka tuntutan hak
si mati hendaklah diselesaikan terlebih dahulu di Pejabat Pusaka Kecil. Hasil
pampasan tidak dapat dikeluarkan kepada mana-mana pihak memandangkan ia belum
dapat dikenalpasti pemilik sebenar tanah tersebut dan tidak ada mana-mana pihak
yang dapat dapat membuktikannya hak milik mereka. Oleh yang demikian, berdasarkan
kepada APT 1960,[56] selepas
sesuatu notis award dalam Borang H telah disampaikan mengikut prosedur yang
ditetapkan[57] kepada
semua orang yang berkepentingan, pentadbir tanah hendaklah dengan seberapa
segera membayar setiap amaun yang diawardkan kepada orang yang berhak
menerimanya melainkan jika terdapat beberapa perkara berikut:
a)
Tidak ada seorangpun yang kompeten menerima bayaran itu;
b)
Orang yang berhak menerima bayaran itu tidak bersetuju
menerima amaun yang diawardkan;
c)
Terdapat pertikaian tentang hak atau hak milik orang yang
menerima pampasan tersebut.
Dalam hal ini, jika tidak ada pihak yang dapat
membuktikan hak milik mereka, pentadbir tanah dengan kuasanya boleh membuat
permohonan ex-parte kepada Pendaftar
Mahkamah untuk mendapatkan perintah bagi mendepositkan amaun yang diawardkan
kepada mahkamah bagi kes tuan punya tanah berdaftar telah meninggal dunia,
tidak dapat dikesan atau enggan menerima wang pampasan. Selain mendepositkan
pampasan di Mahkamah Tinggi, pentadbir tanah boleh menyimpan pampasan di Amanah
Raya Berhad. Bagi mendapatkan wang pampasan yang didepositkan di Mahkamah
Tinggi, ahli waris hendaklah mengemukakan perintah pembahagian harta pusaka
kecil atau Surat Kuasa Mentadbir kepada pentadbir tanah. Seterusnya pentadbir
tanah akan mengemukakan afidavit
kepada pendaftar mahkamah untuk mendapatkan cek wang pampasan. Jika wang
pampasan didepositkan di Amanah Raya Berhad ahli waris hendaklah mengemukakan
perintah pembahagian harta pusaka kecil atau Surat Kuasa Mentadbir kepada
pengurus Amanah Raya Berhad. Amanah Raya Berhad akan menyediakan cek pampasan
kepada ahli waris yang menuntut. Sehingga kajian ini dibuat, wang pampasan yang
diawardkan masih tersimpan di mahkamah. Award ini akan diberikan setelah
pihak-pihak yang berkepentingan dapat mengemukakan pembuktian hak milik
masing-masing.
Kes perebutan wang pampasan juga berlaku
di negeri Terengganu. Di dalam kes ini[58] Encik Wahab bin Hassan (Defenden) telah membuat tuntutan
kepada MAIDAM (Plantif) sebanyak RM5,040.00 dengan alasan beliau telah menanam
pokok-pokok duku dan pokok pisang yang ditebang bagi laluan High-Tension LLN
atas tanah wakaf Lot 1300 Mukim Serada. Tanah ini adalah wakaf al-Marhum
Baginda seluas 1.287 ekar yang diserahkan kepada MAIDAM untuk menjadi pemegang amanah. Tanah ini pada
asalnya telah diberi sewa oleh bapanya atas arahan Hj Da, Bekas Setiausaha
Pejabat Agama, sejak tahun 1968-1984 dengan kadar sewa RM10.00 setahun.
Kemudian tanah ini disewa pula oleh En. Wahab bin Hassan atas dasar menyewa
tanah dusun, tanpa melalui sebarang surat perjanjian. Di atas tanah ini
terdapat 3 buah rumah kepunyaan En. Wahab bin Hassan, anak /menantunya dan ibunya.
Pembinaan rumah ini tidak mendapat kelulusan bertulis daripada MAIDAM.
Pada 31hb Mei 1982 Pentadbir Tanah Negeri Terengganu
telah mengisytiharkan bahawa LLN akan memasuki tanah ini untuk membersihkan dan
menebang pokok yang melibatkan keluasan 0.516 ekar. Pihak LLN akan membayar
gantirugi sebanyak RM14,568.00. En. Wahab bin Hassan telah menuntut sebahagian
daripada bayaran ganti rugi dengan alasan pokok duku yang ditebang itu adalah
hasil pokok yang ditanamnya sendiri. JHEUT telah mengarahkan pentadbir tanah
agar semua bayaran gantirugi hendaklah diserahkan kepada JHEUT sebagai pengawal
semua tanah wakaf. Plantif mengakui bahawa ada kebenarannya semasa arwahnya
mendiami tanah tersebut terdapat beberapa pokok duku yang sudah tua dan tinggal
beberapa pokok lagi. Setiausaha Majlis telah mengarahkan arwah menanam
pokok-pokok yang baru bagi menggantikan
pokok yang lama. Di atas dasar pertimbangan plantif bersetuju membayar wang
saguhati kepada defendan sebanyak RM1,000.00.
Daripada beberapa kes yang dikemukakan
menunjukkan bahawa tanah wakaf yang belum ditukar milik kepada MAIN, sekiranya
berlaku pengambilan bayaran pampasan akan dibayar kepada pihak yang namanya
didaftarkan di dalam dokumen hak milik, sekalipun ia adalah tanah wakaf untuk
kegunaan tapak masjid, surau atau kubur. MAIN tidak mempunyai autoriti untuk
menuntut hak pampasan atau selainnya jika membabitkan geran tanah di atas nama
individu tertentu. Dari segi undang-undang tanah di Malaysia, tanah tersebut
adalah milik mutlak ahli waris pewakaf yang boleh diwarisi sama ada secara
faraid, wasiat atau hibah. MAIN atau mana-mana pihak yang menguruskan tanah
wakaf berkenaan tidak berhak membuat sebarang tuntutan terhadap wang pampasan
yang diterima oleh pemilik tanah. Maka terletak hak kepada budi bicara ahli
waris sama untuk menyerahkan kembali wang pampasan kepada MAIN atau difaraidkan
kepada ahli waris yang lain atau diuruskan penggantian dengan tanah lain. Apa
yang jelas, pertimbangan dan keputusan yang dibuat oleh pentadbir tanah adalah
bergantung sepenuhnya kepada apa yang diperuntukkan di dalam Akta. Namun
terdapat juga keputusan yang dibuat oleh pentadbir tanah atas pertimbangan dan
budi bicara demi menjaga kemaslahatan orang Islam.
Daripada beberapa kes yang dikemukakan berkaitan isu
bayaran pampasan ini didapati kebanyakan kes berbangkit adalah disebabkan oleh
masalah pendaftaran tanah wakaf dan tidak ada hubungan dua hala antara pihak
MAIN dengan pentadbir tanah. Sebagai contoh di Terengganu pihak kerajaan secara
sengaja meletakkan tanah jenis tapak kubur dan masjid di bawah kawalan
Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama Islam Terengganu dan bukannya di bawah MAIDAM.[59]
Masalah yang timbul ialah jika berlaku pengambilan, tanah-tanah ini boleh
diambil pada bila-bila masa dan tidak ada halangan dari segi undang-undang sama
ada melibatkan tapak kubur/ masjid orang Islam atau bukan Islam. Tambahan pula
kerajaan tidak perlu mengeluarkan wang untuk membayar pampasan kepada mana-mana
pemegang amanah. Kajian kes menunjukkan banyak tanah yang dimaksudkan ini
terdedah kepada pengambilan tanah terutama melibatkan tanah-tanah wakaf Khas
yang melibatkan tapak masjid/ surau dan kubur sebagaimana yang berlaku di
negeri Kedah. Dalam hal ini sepatutnya MAIN boleh mendapat wang pampasan dan
dengan wang tersebut boleh dibeli tanah yang lain sebagai ganti. Secara tidak
langsung dengan cara ini boleh menambahkan jumlah hartanah orang Islam.
Di negeri Kedah, Jabatan Mufti mengakui bahawa adalah
menjadi satu kesilapan kepada MAIK kerana tidak membuat penyemakan dan
pendaftaran tanah-tanah wakaf masjid dan kubur di Pejabat Tanah.[60]
Menurut Pegawai Tadbir Wakaf MAIK, walaupun tanah ini tidak didaftarkan kepada
MAIK, namun selaku orang Islam sewajarnya pihak pentadbir tanah agak terbuka
kerana ia membabitkan harta umum dan manfaat untuk semua orang Islam. Apa yang
diharapkan adalah sekurang-kurangnya pihak pentadbir tanah membuat rujukan
terlebih dahulu kepada MAIK dan membuat rundingan dan menerima pandangan MAIK
sebelum pengambilan tanah tersebut dibuat.[61]
Penutup
Isu pendaftaran tanah wakaf tidak boleh dipandang remeh oleh MAIN. Ini
kerana sistem torrens yang diamalkan di Malaysia bahawa hak milik seseorang
yang tidak boleh disangkal adalah merujuk kepada tuan tanah yang didaftarkan
nama mereka di dalam dokumen pendaftaran. Pendaftaran tanah wakaf sama ada
wakaf Khas, Am dan Zuriat hendaklah dilakukan dengan tindakan segera. Kesan
pendaftaran ini MAIN tidak akan berhadapan dengan tuntutan tak berbayar oleh
PBN dan juga pertikaian tuntutan wang pampasan dengan ahli waris pewakaf
apabila berlakunya pengambilan tanah oleh kerajaan. Tanah-tanah wakaf
orang-orang Islam yang didaftarkan di atas nama Majlis sebagai pemegang amanah
hendaklah diendoskan di atas geran hak milik tanah berkenaan dengan perkataan
“Tanah Wakaf”, bagi mengelakkan kekeliruan antara tanah wakaf dengan
tanah-tanah lain seperti tanah Baitumal, pusaka dan lain-lain, terutama semasa
proses Istibdal.
MAIN hendaklah
mengadakan siasatan ke atas semua tanah-tanah yang didakwa sebagai wakaf
seperti tanah wakaf yang belum ditukar milik, tapak masjid, surau dan kubur.
MAIN tidak boleh mengambil sikap tunggu dan lihat sahaja, dan berseorangan
dalam hal ini. Kerjasama dengan Pejabat Tanah Daerah (PTD) boleh membantu MAIN
mengetahui lot-lot tanah wakaf yang. Selain itu, melalui sokongan ahli waris,
pemegang amanah, ahli jawatankuasa masjid, penghulu kampung dan orang ramai
boleh membantu usaha murni MAIN ini.
Rujukan
Baharuddin
Sayin (1998), “Pentadbiran dan Pengurusan Harta Wakaf di Semenanjung Malaysia”,
Jurnal Fikrah, Jld.1, Januari 1998,
Pusat Pendidikan Persediaan, Institut Teknologi MARA
Mohd Yusop
Bin Yahya (1999), “Pengurusan Tanah Wakaf di Perak: Amalan dan Perancangan,”
dalam Nik Mustapha Nik Hassan et. al.
(ed), Konsep dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia, Kuala Lumpur: Institut
Kefahaman Islam Malaysia (IKIM)
Manual Pengurusan Wakaf Negeri Kedah dan Manual Pengurusan
Tanah Wakaf (2006), Cet.1, Kuala Lumpur: Jabatan Wakaf Zakat dan Haji
Manual Kanun Tanah Negara(2003), Diterbitkan
oleh Koperasi Pegawai Pentadbiran dan Pengurusan Tanah Malaysia Berhad
(KPPPTMB)
Megat Mohd
Ghazali Megat Abd Rahman, Asiah Othman (2006), “Pembangunan Tanah Wakaf: Isu,
Prospek dan Stategi”, (Konvensyen Wakaf
Kebangsaan 2006, Anjuran Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, di Hotel Legend
Kuala Lumpur, Pada 12-14 September 2006)
Mustafa Abdul Rahman (1981), “Kedudukan Harta Wakaf Seluruh Malaysia”,
dalam Journal MASA, Pusat
Penyelidikan Islam, Bahagian Agama Jabatan Perdana Menteri, Kuala Lumpur, bil.3
Nik Mohd Zain bin Hj Nik Yusof (1999), “Prosedur
Pendaftaran Tanah Wakaf di Bawah Kanun Tanah Negara”, (Kertas Kerja Seminar
Institusi Wakaf Menuju ke Arah Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran Tanah, Fakulti
Kejuruteraan dan Sains Geoinformasi, Universiti Teknologi Malaysia, Skudai
Johor, Pada 8 Julai 1999), hlm.1-
Nik Mohd
Zain Haji Nik Yusof, Azimuddin bin Bahari (1999), “Kedudukan dan Potensi
Pembangunan Hartanah Wakaf di Malaysia: Satu Penilaian”, dalam Nik
Mustapha Nik Hassan et al. (ed.), Konsep
dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia, cet.1, Kuala Lumpur: Institut Kefahaman
Islam Malaysia (IKIM),
Salleh Buang
(2003), “Kanun Tanah Negara 1965 dan
Pelbagai Undang-Undang Berkaitan Tanah: Satu Tinjauan”, Seminar Pentadbiran
dan Perundangan Tanah Untuk Pegawai Daerah/Pentadbir Tanah Semenanjung
Malaysia, 15-16 Disember 2003, Institut Tanah dan Ukur Negara
Siti Mashitoh Mahamood (2006), “Undang-undang dan Pentadbiran Harta Amanah
Orang Islam di Malaysia”, dalam Siti Mashitoh Mahamood et. al. (ed), Harta Amanah
Orang Islam di Malaysia, cet.1, Kuala Lumpur: Universiti Malaya
Siti Mashitoh Mahamod (2001), Bagaimana Membuat Wakaf, Siri Penerangan Undang-Undang Islam 6.
Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya
Siti Mashitoh (2004), “Pelupusan Tanah Di Bawah Pegangan Pajakan (Leasehold) Dalam Kanun Tanah Negara
1965: Implikasi Terhadap Status Tanah-tanah yang Diwakafkan”, Jurnal Penyelidikan Islam, Bil.17, 2004,
JAKIM
Siti Mashitoh Mahamood (2002), Pelaksanaan
Istibdal dalam Pembangunan Harta Wakaf di Malaysia, cet.1, Jabatan Syariah
dan Undang-undang, Akademi Pengajian Islam, Kuala Lumpur: Universiti Malaya
Pekeliling Ketua Pengarah Tanah dan Galian Persekutuan Bil.8/1999
Peletakhakan Berkanun Tanah Wakaf di bawah Kanun Tanah Negara, Jabatan Ketua
Pengarah Tanah dan Galian Kementerian Tanah dan Pembangunan Koperasi.
Senarai Statut
Perlembagaan
Persekutuan
Akta Kanun
Tanah Negara 1965
Akta Umur
Dewasa 1971
Akta
Pengambilan Tanah 1960
Enakmen
Pentadbiran Agama Islam Kedah (Bil.9/1962)
Enakmen
Pentadbiran Hukum Syarak Melaka (bil.59/91)
Enakmen Hal
Ehwal Agama Islam Terengganu (Bil.12/1986)
Kaedah-kaedah
Wakaf Johor 1983
Temubual
Temubual-temubual:
Yg. Bhg. Dato’ Paduka Syeikh Hazbullah B. Hj. Abdul Halim, Mufti Kerajan
Negeri Kedah, pada 24/11/2005, di Pejabat Mufti Alor Star Kedah
En.Rahmat Bin Abdullah, Ketua Penolong Pegawai Tanah, Johor Bharu, pada
6/12/2005, di Bangsar Kuala Lumpur.
En. Ahmad Zaki bin Ghazali, Pegawai Wakaf MAIK, Pada 22/11/2005, di Pejabat
MAIK
En. Mohd Fadhil Bin Abdul Kadir, Pegawai Tadbir Tanah Daerah Alor Star
Kedah, pada 22/11/2005, di Pejabat Tanah Daerah Alor Star.
En. Fakhruddin Bin Abd Rahman, Ketua Bahagian Wakaf, Majlis Agama Islam
Pulau Pinang, pada 24/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Pulau Pinang
(MAIPP)
En. Suhaimi Bin Ismail, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Selangor, pada
10/11/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam Selangor (MAIS).
En. Ridhuan Abd. Rahman melalui telefon, Pegawai Wakaf dan Baitulmal,
Majlis Agama Islam Kelantan (MAIK), pada 23/3/2006.
En. Mohd Fadilah Bin Abdul Manaf, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Pahang
(MAIP), pada 12/1/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam Pahang
En. Rohaizat bin Ali melalui telefon, Pegawai Wakaf, Majlis Agama
Islam Perak (MAIP), pada
18/4/2006.
En. Ibrahim bin Said, Pentadbir Kanan Pejabat Tanah Daerah Muar, pada
10/12/2005, di Pejabat Tanah Daerah Muar
En. Kamal Imran melalui
telefon, Pegawai Wakaf, Majlis
Agama Islam Negeri Sembilan (MAINS), pada 22/2/2006.
Encik Rosli bin Yusof, Pegawai Bahagian Penempatan, pada 15/5/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam
Terengganu.
Internet
[1] Pensyarah, Pusat Pemikiran dan
Kefahaman Islam (CITU), Universiti Teknologi MARA, Shah Alam Selangor
[2]
Akta Pengambilan Tanah 1960, Seksyen 2.
[3]
Kanun Tanah Negara 1965, Perkara 416.
[4]
Rujuk Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, sek.15(2), Enakmen Pentadbiran Agama
Islam Kedah (Bil.9/1962), sek.90(2), Enakmen Pentadbiran Hukum Syarak Melaka
(bil.59/91), sek.37(2), Enakmen Hal Ehwal Agama Islam Terengganu (Bil.12/1986),
sek.143.
[5]
Perlembagaan Persekutuan, Perkara 13(1) dan (2).
[6]
Baharuddin Sayin (1998), “Pentadbiran dan Pengurusan Harta Wakaf di Semenanjung
Malaysia”, Jurnal Fikrah, Jld.1,
Januari 1998, Pusat Pendidikan Persediaan, Institut Teknologi MARA, hlm.94-95.
Lihat juga: Mohd Yusop Bin Yahya (1999), “Pengurusan Tanah Wakaf di Perak:
Amalan dan Perancangan,” dalam Nik Mustapha Nik Hassan et. al. (ed), Konsep dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia,
Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM), hlm.77. Lihat juga: Nik
Mohd Zain Haji Nik Yusof, Azimuddin bin Bahari (1999), “Kedudukan dan
Potensi Pembangunan Hartanah Wakaf di Malaysia: Satu Penilaian”, dalam
Nik Mustapha Nik Hassan et al. (ed.),
Konsep dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia, cet.1, Kuala Lumpur: Institut
Kefahaman Islam Malaysia (IKIM), hlm.118-119.
[7]
Kanun Tanah Negara 1965, Seksyen 89 dan 340.
[8]
Walaupun hak milik ini dijamin tetapi ia tidak bersifat mutlak. Keutuhan hak
milik tersebut masih lagi tertakluk kepada beberapa perkara antaranya
pengecualian status yang disebut secara khusus dalam Seksyen 340(2).
[9] Siti Mashitoh Mahamod (2001), Bagaimana Membuat Wakaf, Siri Penerangan
Undang-Undang Islam 6. Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Islam, Universiti
Malaya, hlm.16-21. Majlis Agama Islam Kedah (MAIK) telah mengadakan manual
pengurusan wakafnya yang menjadi dokumen rujukan dalam mengurus dan mentadbir
harta wakaf di negeri Kedah, terutama berkaitan dengan urusan pendaftaran tanah
wakaf. Manakala Jabatan Wakaf Zakat dan Haji telah memperkenalkan Manual
Pengurusan Tanah Wakaf yang menjadi prosedur dan rujukan kepada semua negeri di
Malaysia. Lihat: Manual Pengurusan Wakaf Negeri Kedah dan Manual Pengurusan
Tanah Wakaf (2006), Cet.1, Kuala Lumpur: Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, hlm.13-21.
[10] Siti Mashitoh Mahamood (2006), “Undang-undang dan
Pentadbiran Harta Amanah Orang Islam di Malaysia”, dalam Siti Mashitoh Mahamood
et. al. (ed), Harta Amanah Orang Islam di Malaysia, cet.1, Kuala Lumpur:
Universiti Malaya, hlm.7.
[11]
Terdapat tanah wakaf yang dikawal selia oleh wakil yang dilantik oleh MAIN
seperti ahli jawatankuasa masjid, surau dan lain-lain. Kebiasaannya adalah
jenis tanah wakaf masjid dan surau. Namun MAIN tetap menjadi Pemegang Amanah
induk terhadap tanah wakaf berkenaan.
[12] Siti Mashitoh Mahamod (2001), op.cit.,
hlm.16-19. Lihat juga: Nik Mohd Zain bin Hj Nik Yusof (1999), “Prosedur
Pendaftaran Tanah Wakaf di Bawah Kanun Tanah Negara”, (Kertas Kerja Seminar
Institusi Wakaf Menuju ke Arah Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran Tanah, Fakulti
Kejuruteraan dan Sains Geoinformasi, Universiti Teknologi Malaysia, Skudai
Johor, Pada 8 Julai 1999), hlm.1-4. Lihat juga: Pekeliling
Ketua Pengarah Tanah dan Galian Persekutuan Bil.8/1999 Peletakhakan Berkanun
Tanah Wakaf di bawah Kanun Tanah Negara, Jabatan Ketua Pengarah Tanah dan
Galian Kementerian Tanah dan Pembangunan Koperasi.
[13]
Kanun Tanah Negara 1965, Seksyen 62.
[14]Di negeri Selangor dan Wilayah
Persekutuan tanah wakaf yang tidak mendatangkan hasil akan didaftarkan secara
pindah milik atau pewakaf menyerahkan tanah kepada kerajaan dan Majlis Agama
akan membuat permohonan semula untuk memindah hak milik. Lihat: Baharuddin
Sayin (1998), op. cit., hlm.107.
[15] Borang 12A adalah bagi maksud keseluruhan tanah seksyen 197,
dan 12B jika bagi maksud sebahagian tanah, Seksyen 200 Kanun Tanah Negara 1965.
[16]
Kanun Tanah Negara 1965, Seksyen 78(3).
[17]
Contohnya di negeri Kedah, tanah-tanah kerajaan yang diambil oleh PBN tidak
akan dibayar pampasan, sekalipun MAIK memohon supaya tanah tapak masjid dan
surau dibayar pampasan. Tanah-tanah tersebut telah diganti dengan tanah yang
lain oleh pihak agensi yang mengambil tanah tersebut berdasarkan kepada
pertimbangan pihak terbabit dan penggantian tanah dengan tanah dilakukan secara
sukarela memandangkan ia melibatkan tanah masjid dan tapak perkuburan Islam.
Jika ia tidak diganti kemungkinan akan mencetuskan sensitiviti orang Islam.
[18]
Kanun Tanah Negara 1965, Seksyen 131 (a), (b) dan (c).
[19]
Mustafa Abdul Rahman (1981), “Kedudukan Harta Wakaf Seluruh Malaysia”, dalam Journal MASA, Pusat Penyelidikan Islam,
Bahagian Agama Jabatan Perdana Menteri, Kuala Lumpur, bil.3, hlm.44. lihat
juga: Baharuddin Sayin (1998), op. cit., hlm.95.
[20] Kanun Tanah Negara 1965, Seksyen 76.
[21]
Ibid., Seksyen 76(aa).
[22]
Akta Pengambilan Tanah 1960, Seksyen 2.
[23]
Siti Mashitoh (2004), “Pelupusan Tanah Di Bawah Pegangan Pajakan (Leasehold) Dalam Kanun Tanah Negara
1965: Implikasi Terhadap Status Tanah-tanah yang Diwakafkan”, Jurnal Penyelidikan Islam, Bil.17, 2004,
JAKIM, hlm.100.
[24]
Temubual-temubual: En.Rahmat Bin Abdullah, Ketua Penolong Pegawai Tanah, Johor
Bharu, pada 6/12/2005, di Bangsar Kuala Lumpur. En. Mohd Fadhil Bin Abdul
Kadir, Pegawai Tadbir Tanah Daerah Alor Star Kedah, pada 22/11/2005, di Pejabat
Tanah Daerah Alor Star.
[25]
Temubual: En. Fakhruddin Bin Abd Rahman, Ketua Bahagian Wakaf, Majlis Agama
Islam Pulau Pinang, pada 24/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Pulau Pinang
(MAIPP). Lihat: Lampiran VII.
[26]
Temubual: En. Suhaimi Bin Ismail, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Selangor,
pada 10/11/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam Selangor (MAIS).
[27]
Temubual: En. Ridhuan Abd. Rahman melalui telefon, Pegawai Wakaf dan Baitulmal,
Majlis Agama Islam Kelantan (MAIK), pada 23/3/2006. Tanah wakaf yang terlibat telahpun digantikan melalui
konsep Istibdal.
[28]
Temubual: En. Ahmad Bin Abdul Ghani, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Wilayah
Persekutuan (MAIWP), pada 15/12/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Wilayah
Persekutuan.
[29]
Temubual: En. Mohd Fadilah Bin Abdul Manaf, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam
Pahang (MAIP), pada 12/1/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam Pahang. Hasil
temubual dengan Pegawai Wakaf tidak terdapat tanah wakaf yang terlibat dengan
pengambilan oleh kerajaan. Namun demikian, isu ini pernah dibangkitkan oleh
Timbalan Yang Dipertua MAIP, Datuk Abdul Mutalib Mohd Ali al-Fakwie pada tahun
1992, terdapat dua kes tanah wakaf tapak kubur di daerah Kuantan yang terlibat
dengan projek pembesaran jalan. Pampasan tanah ini dibayar kepada ahli waris
pewakaf kerana tanah tersebut belum didaftarkan kepada Majlis Agama Islam
Pahang. Lihat: Berita Harian, 5/9/ 1992.
[30] Temubual: En. Rohaizat bin Ali melalui telefon, Pegawai Wakaf, Majlis Agama
Islam Perak (MAIP), pada
18/4/2006. Lihat juga: Siti Mashitoh Mahamood (2002), Pelaksanaan Istibdal dalam Pembangunan Harta
Wakaf di Malaysia, cet.1, Jabatan Syariah dan Undang-undang, Akademi
Pengajian Islam, Kuala Lumpur: Universiti Malaya, hlm.28. Temubual: En. Rohaizat bin Ali melalui
telefon, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Perak (MAIP), pada 18/4/2006.
[31]
Temubual: En. Kamal Imran
melalui telefon, Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Negeri
Sembilan (MAINS), pada 22/2/2006.
[32]
Daripada jumlah ini terdapat 2 lot tanah yang tidak diketahui jumlah keluasan
tanah yang diambil. Melihat kepada jumlah pampasan bagi 2 lot tersebut adalah
sebanyak RM119, 970.00. Ini bermakna pada anggapan penyelidik jumlah sebenar
adalah tidak kurang daripada 10 ekar yang diambil oleh PBN.
[33]
Daripada jumlah ini terdapat 5 Lot yang tidak direkod jumlah keluasan yang
diambil, dengan jumlah pampasan sebanyak RM14,206.00.
[34] Megat Mohd Ghazali Megat Abd Rahman, Asiah Othman
(2006), “Pembangunan Tanah Wakaf: Isu, Prospek dan Stategi”, (Konvensyen Wakaf Kebangsaan 2006,
Anjuran Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, di Hotel Legend Kuala Lumpur, Pada 12-14
September 2006), hlm.3.
[35]
Ibid., hlm.4.
[36] Nik
Mohd Zain bin Haji Yusof, Azimuddin bin Bahari (1999), op. cit., hlm.147.
[37]
Ruj: (102) dlm. JMNK (F) 602 Jld.8. Surat daripada Jabatan Mufti ini adalah
jawapan kepada persoalan permohonan fatwa tentang pengambilan tanah, meroboh
struktur masjid, surau dan pemindahan kubur Islam kepada Ketua Penolong
Pengarah Kanan, Unit Reka Bentuk Jalan Jabatan Kerjaraya Malaysia (JKR), pada
11hb. Julai 2005.
[38]
Temubual: En. Ibrahim bin Said, Pentadbir Kanan Pejabat Tanah Daerah Muar, pada
10/12/2005, di Pejabat Tanah Daerah Muar.
[39] Di
negeri Kedah tanah wakaf tapak masjid, surau dan kubur yang masih mempunyai
status R/C (Rezab Certificate) telah
diganti dengan tanah lain berdasarkan pertimbangan dan budi bicara agensi yang
mengambil tanah, bukannya pentadbir tanah dan peruntukan undang-undang.
[40] Temubual: Cik Ruhaizah Bt. Abbas, Penolong Ketua Unit Wakaf MAIM, pada
15/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Melaka.
[41] Di Pulau Pinang juga para pegawai akan
menghubungi MAIPP terlebih dahulu agar memohon tanah yang terlibat diletakkan
di bawah kawalan MAIPP sebagai Pemegang Amanah Tunggal harta wakaf. Bayaran
pampasan akan dibuat kepada MAIPP. Temubual: En.
Fakhruddin Bin Abd Rahman, Ketua Bahagian Wakaf, Majlis Agama Islam Pulau
Pinang, pada 24/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Pulau Pinang.
[42] Temubual: Cik Ruhaizah Bt. Abbas, Penolong
Ketua Unit Wakaf MAIM, pada 15/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Melaka.
[43] Temubual: Cik Ruhaizah Bt. Abbas, Penolong
Ketua Unit Wakaf MAIM, pada 15/11/2005, di Pejabat Majlis Agama Islam Melaka.
[44]
Keputusan Fatwa: “Dicadangkan tapak-tapak
serta pagar-pagar yang terlibat dengan pengambilan hendaklah diganti ke kawasan
lain dengan keluasan yang sama, manakala pagar-pagar yang terlibat itu
hendaklah dibina pagar yang baru yang lebih selamat untuk ahli jemaah dan penduduk
sekitar. Manakala tanah perkuburan yang terlibat dicadangkan diganti dengan
keluasan yang sama..” Rujuk (102) dlm. JMNK (F) 602 Jld.8.
[45] Sumber: Fail
Pengambilan Tanah Majlis Agama Islam Kedah (MAIK) 2005.
[46]
Perlembagaan Persekutuan, Perkara 13.
[47]
Akta Pengambilan Tanah 1960, Seksyen 3.
[48]
Temubual: Encik Rosli bin Yusof, Pegawai Bahagian Penempatan, pada 15/5/200, di Pejabat Majlis Agama Islam
Terengganu.
[49]
Ibid.
[50]
Pengarah Tanah dan Galian Terengganu telah mencadangkan supaya pemberimilikan
tanah tapak masjid, kubur dan surau kepada Majlis Agama Islam dan Adat Melayu
Terengganu melalui rundingan dengan Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama Terengganu.
Lihat Surat Pekeliling kepada Semua Pejabat Tanah Terengganu dan MAIDAM,
bertarikh 24 Januari 2000, PTG.TR.00/66/1994/001-(37).
[51] Dato’ Sahibul Samahah
Mufti telah memberikan pandangan sebagai menjawab pertanyaan Pentadbir Tanah
Kuala Terengganu bahawa tanah untuk kegunaan keagamaan yang terlibat dengan
pengambilan hendaklah dibayar pampasan sama ada tanah tersebut didaftarkan atas
nama Majlis atau sebaliknya. Ruj. MAIDAM
03-003/4 (28).
[52] http://infad.kuim.edu.my/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=2092, 20 Januari 2006. Fatwa tanah kurnian kerajaan adalah dikategorikan
sebagai tanah wakaf.
[53]
Lihat: Fail Pengambilan MAIDAM 03-003/4-(34) tahun 2000.
[54]Temubual:
En. Ahmad Zaki bin Ghazali, Pegawai Wakaf MAIK, Pada 22/11/2005, di Pejabat
MAIK.
[56]
Akta Pengambilan Tanah 1960, Seksyen 29(1)dan (2).
[57]
Ibid., Seksyen 53.
[58]
Mahkamah Tinggi Syariah Kuala Terengganu. Kes Mal. NO.41-005-1-999 Majlis Agama
Islam dan Adat Istiadat Melayu lwn.
Wahab Bin Hassab dan 4 lagi.
[59] Tanah-tanah jenis tapak kubur dan masjid dikatakan tidak
mendatangkan hasil kepada MAIN. Oleh itu Pentadbir Tanah mencadangkan agar
tanah-tanah ini diletakkan di bawah kawalan Pesuruhjaya Hal Ehwal Agama Islam Terengganu bagi mengelakkan MAIDAM terbeban dengan
cukai tanah yang dikenakan oleh kerajaan, dan ini secara tidak langsung
merugikan MAIDAM untuk tempoh jangka panjang. Cadangan ini tidak dipersetujui
oleh MAIDAM. Lihat: Minit Mesyuarat MAIDAM kali ke-13 pada 7 Ogos 2000.
[60]
Temubual: Yg. Bhg. Dato’ Paduka Syeikh Hazbullah B. Hj. Abdul Halim, Mufti
Kerajan Negeri Kedah, pada 24/11/2005, di Pejabat Mufti Alor Star Kedah.
[61]
Temubual : En. Ahmad Zaki bin Ghazali, Pegawai Wakaf MAIK, Pada 22/11/2005, di
Pejabat MAIK.
0 ulasan:
Catat Ulasan