3.1 Pendahuluan
Pentadbir wakaf adalah pihak yang memainkan peranan yang
penting dalam menguruskan sesuatu harta wakaf. Pihak ini adalah menjadi tunggak
atau nadi yang menggerakkan pembangunan harta wakaf dan diuruskan sebagaimana
yang dikehendaki oleh pewakaf. Pentadbir wakaf menjalankan bidang yang terhad
berdasarkan kepada syarat-syarat yang ditetapkan, kecuali terdapat keperluan
tertentu yang diharuskan tetapi dilakukan melalui keputusan jemaah mufti.
Hukum syarak telah menetapkan bahawa harta yang diwakafkan
hendaklah diurus dan ditadbir oleh pihak yang bertanggung jawab bagi mengawal
selia dan menjaga kemaslahatan harta wakaf agar ia dapat disalurkan kepada
pihak yang benar-benar berhak menerimanya.[1]
Di dalam Islam seseorang yang dilantik untuk mentadbir harta wakaf atau
pemegang amanah dikenali sebagai “al-Mutawalli”.[2]
Al-Mutawalli adalah terdiri daripada orang
atau badan yang mempunyai kemampuan, amanah dan berupaya melaksanakan apa yang
dihajati oleh pewakaf.[3]
Tugas-tugas utama adalah menjaga dan memelihara serta membangunkan tanah yang
diwakafkan, mengutip hasil wakaf dan seterusnya mengagihkan kepada
benefisiarinya yang berhak serta memeliharanya dengan sebaik mungkin daripada
sebarang kehilangan dan kerosakan, sebagaimana yang disyaratkan oleh pewakaf.[4]
3.2 Pandangan Fuqaha Tentang Pentadbiran dan
Pengurusan Harta Wakaf
Para ulama bersepakat menyatakan bahawa pewakaf mempunyai
bidang kuasa yang luas untuk melantik sesiapa sahaja bagi mentadbir dan
menguruskan harta wakafnya. Pewakaf boleh melantik dirinya sendiri sebagai
pemegang amanah atau menyerahkan amanah ini kepada orang yang menerima wakaf,
atau selain daripada keduanya. Jika sekiranya pewakaf meletakkan sesuatu syarat
kepada mereka yang dilantik, maka pemegang amanah itu hendaklah melaksanakan
syarat dan mematuhi segala ketetapan yang dibuatkan oleh pewakaf. sebaliknya,
jika pewakaf tidak menentukan kepada mana-mana pihak untuk menguruskan harta
wakafnya, maka pihak hakim atau kerajaan yang akan menentukannya. Ini adalah
pandangan ulama mazhab Maliki dan ulama mazhab Syafi‘i. Namun kebanyakan fatwa menyebutkan bahawa wakaf bagi
tujuan umum atau tujuan khusus yang ditentukan, hak untuk mentadbir harta
berkenaan adalah di tangan hakim.
Pada pandangan mazhab Hanbali, sekiranya pewakaf telahpun
menentukan secara khusus pihak yang akan menerima wakaf dan setiap mereka ada
bahagiannya, maka penerima wakaf itu sendiri adalah pemegang amanah bagi tanah
yang diwakafkan kepadanya. Berbeza dengan tanah wakaf Am yang tidak ditentukan
penerima wakafnya seperti wakaf untuk masjid, fakir miskin, maka hakim atau
pembantunya selaku nazir atau pemegang amanah ke atas harta berkenaan.[5]
Terdapat juga pandangan fuqaha Hanbali bahawa hak
pengawalan harta tersebut adalah tertakluk kepada mereka yang menerima wakaf,
sekalipun tidak disyaratkan.[6]
Menurut mazhab ulama Hanafi, pewakaf adalah pihak yang bertanggungjawab
terhadap apa jua urusan ke atas harta yang diwakafkan, sama ada wujudnya syarat
atau sebaliknya. Kemudian berpindah kepada orang yang diwasiatkan oleh pewakaf
jika ada. Jika tidak hakim akan mengambil alih tugas tersebut.[7]
Pandangan ini merujuk kepada konsep wakaf
itu sendiri bahawa hak milik harta yang diwakafkan tetap kekal di tangan
pewakaf. Manakala pandangan yang mengatakan bahawa pihak yang menerima wakaf
akan menjadi pentadbir dan bertanggung jawab sepenuhnya terhadap harta
berkenaan, kerana sesuatu yang diwakafkan itu tidak lagi menjadi miliknya. Maka
kuasa mentadbir akan terserah kepada orang yang diwakafkan atau kepada kadi.
Bagi mazhab Hanafi, pewakaf adalah pihak utama yang
memegang kuasa pelantikan pentadbir yang difikirkan sesuai dan layak untuk
mentadbir harta wakafnya. Pihak lain tidak boleh mencampuri urusan ke atas
harta tersebut. Ini bermakna urusan pentadbiran harta wakaf adalah masih
tertakluk kepada pemilik harta berkenaan atau pewakaf, selama dia masih hidup.
Peranan pentadbir hanyalah sebagai wakil kepada pewakaf dan pewakaf boleh
menggugurkan jawatan atau hilang kelayakan pentadbir tersebut jika difikirkan
tidak sesuai.
3.3 Bidangkuasa Pentadbir Harta Wakaf
Seseorang yang dilantik sebagai pentadbir harta wakaf
hendaklah menjalankan amanah dan melangsungkan syarat-syarat atau niat
dikenakan oleh pewakaf selagi syarat tersebut tidak bercanggah dengan hukum
syarak. Berikut ialah beberapa perkara yang tidak boleh dilakukan oleh
pentadbir dan menjamin harta wakaf daripada disalahgunakan:
i.
Tidak boleh disewa atau dipajak
oleh pentadbir sendiri
ii.
Tidak disewa dari kalangan ahli
keluarga sendiri pewakaf dan pentadbir terlibat sama dalam urusan tersebut,
kecuali dinaikkan harga dari harga pasaran
iii.
Harta wakaf tidak boleh digadai
jika keadaan ini boleh menjejaskan pendapatan biasa yang diterima oleh pewakaf
iv.
Pentadbir harta wakaf tidak boleh
sama sekali mengubah syarat tanah dari tanah pertanian kepada tanah perusahaan
atau sebaliknya kecuali dengan persetujuan daripada kerajaan
v.
Pentadbir tidak boleh memberikan
harta wakaf kepada pihak lain sebagaimana yang ditetapkan oleh pewakaf
vi.
Arahan daripada pihak penerima
wakaf tidak boleh dijadikan alasan untuk menukar atau meminda apa-apa syarat
kecuali jika ada alasan yang munasabah demi menjaga kebajikan dan masa depan
harta itu sendiri.
3.4 Pentadbiran dan Pengurusan Harta Wakaf di
Malaysia
Di Malaysia perkara berkaitan harta wakaf adalah salah
satu aspek harta amanah yang disenaraikan di bawah Jadual Sembilan, Senarai II,
Senarai Negeri. Perkara berkaitan wakaf telah diperuntukkan di dalam enakmen
negeri masing-masing.[8]
Semua tanah wakaf ditadbir dan diuruskan oleh MAIN sama ada harta alih dan tak
alih.[9]
Tanah-tanah wakaf yang didaftarkan ini adalah terletak hak kepada MAIN sebagai
pemegang amanah tunggal harta wakaf.[10]
Walaupun tugas pentadbiran harta wakaf diberikan kepada
MAIN sebagai Pemegang Amanah Tunggal, namun pentadbirannya tidak diuruskan oleh
satu jawatankuasa khas yang hanya menguruskan tentang harta wakaf.[11]
Peruntukan wakaf di dalam enakmen-enakmen negeri tidak bersifat menyeluruh. Ia
lebih menekankan aspek-aspek pentadbiran dan prosedur ringkas tentang
perwakafan. Aspek-aspek substantifnya tidak ditekankan kecuali beberapa buah
negeri sahaja yang memperuntukan enakmen khusus tentang wakaf seperti negeri
Selangor, Negeri Sembilan dan Melaka.[12]
Bagi mengemaskinikan lagi jentera pentadbiran harta wakaf,
Kerajaan Persekutuan telah menubuhkan Jabatan Wakaf, Zakat dan Haji (JWZH) yang
diumumkan oleh Perdana Menteri YAB Dato’ Seri Hj Abdullah Ahmad Badawi pada 27
Mac 2004. Objektif penubuhannya adalah semata-mata untuk tujuan pemantauan dan penyelarasan bagi pengurusan
Wakaf, Zakat dan Haji di negara ini demi meningkatkan keberkesanan dan
kecekapan sistem penyampaian perkhidmatan ke tahap yang lebih baik. Penubuhan
JWZH bukanlah bermaksud untuk mengambilalih peranan dan tugas MAIN dan Jabatan
Agama Islam Negeri dan jabatan-jabatan lain.[13] Sebelum JWZH ditubuhkan, kerajaan melalui JAKIM,
Jabatan Perdana Menteri telah melantik satu Jawatankuasa Penyelaras Pembangunan
Harta Wakaf di Peringkat Kebangsaan untuk membantu MAIN membangunkan harta
wakaf yang ada. Ia melibatkan pegawai-pegawai daripada agensi swasta dan
kerajaan yang mempunyai kepakaran dan pengalaman dalam bidang masing-masing.[14]
Merujuk kepada Enakmen MAIN, MAIN adalah Pemegang Amanah Tunggal bagi
kesemua harta wakaf, sama ada Wakaf Am, Wakaf Khas, bagi semua Nazar Am dan
jenis amanah yang menjadi Amanah Khairat kerana bantuan dan kemajuan Islam dan
faedah bagi orang-orang Islam mengikut hukum syarak. Peruntukan ini disebut
secara jelas dalam Enakmen
Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam Terengganu:[15]
“Walau apapun peruntukan yang berlawanan dalam
mana-mana suratcara atau pengisytiharan yang mewujudkan, mengawal atau
menyentuh kepada perkara itu, maka hendaklah Majlis menjadi pengawal tunggal
bagi semua wakaf, sama ada wakaf Am atau
Wakaf Khas dan semua nazar am dan semua amanah dari serba jenis yang mewujudkan
amanah khairat untuk bantuan dan kemajuan Agama Islam atau bagi faedah
orang-orang Islam mengikut Hukum Syara’ dan yang terletak di negeri ini atau
jika orang yang membuat penyelesaian harta itu atau lain-lain orang yang
mewujudkan amanah, wakaf
atau nazar am itu berdomisil di negeri
ini, setakat semua harta yang tersentuh olehnya dimana jua harta itu terletak”
Sementara Seksyen
144(1) Enakmen menyatakan:
“ segala harta yang, pada
yang ditetapkan, tertakluk kepada seksyen 143 hendaklah, jika terletak di dalam
negeri ini, terletak hak pada majlis”
Tujuan perlantikan Majlis sebagai pemegang amanah tunggal harta wakaf ini
adalah untuk mempastikan wakaf diurus dan ditadbir dengan baik, efisyen
sehingga dapat menjana hasil yang lumayan yang dapat dimanfaatkan oleh
benefesiarinya atau tujuan-tujuan kebajikan, sama ada yang telah ditentukan
atau tidak ditentukan oleh pewakaf. Apa yang penting sekali adalah untuk
mengelakkan daripada pelbagai masalah yang timbul melalui perlantikan pemegang
amanah persendirian yang dibuat oleh pewakaf sebelum ini. Sikap pemegang amanah
persendirian yang tidak amanah serta campur tangan ahli waris telah menyebabkan
kehilangan harta dan status wakaf yang seterusnya menyimpang daripada tujuan
asalnya dan bertentangan pula dengan prinsip undang-undangnya.[16]
Dari segi perundangannya, walaupun badan ini dianggap sebagai badan yang
menjadi pemegang harta amanah wakaf, namun ia tidak bermakna semua tanah wakaf
adalah menjadi milik mutlak MAIN. Dalam proses membuat keputusan, MAIN
berhak untuk membuat perjanjian, membeli, mengambil, memegang dan memiliki
harta sama ada harta alih atau tak alih untuk menukar, memindah dan membangun
segala harta yang terserah milik kepada MAIN mengikut mana-mana peraturan yang
tersedia ada menurut hukum syarak. Peraturan ini memberi kuasa kepada MAIN
untuk melaksana dan membangun harta wakaf yang ditadbir oleh MAIN.
Merujuk kepada
kuasa-kuasa yang diperuntukkan, MAIN secara keseluruhannya berhak menjalankan
segala aktiviti pembangunan ke arah kemajuan ekonomi yang difikirkan perlu dan
segala faedah daripada harta wakaf tersebut dapat diagihkan. MAIN juga boleh
melibatkan dalam memajukan mana-mana aktiviti, sama ada dijalankan oleh
lain-lain badan, atau orang, atau sama ada di bawah kelolaan atau separuh
kelolaan atau secara persendirian dengan memberi bantuan kepada mereka yang
dilihat oleh MAIN layak untuk menjalankan segala aktiviti. Bagi meningkatkan
lagi pendapatan MAIN berhak menjalankan aktiviti secara usaha sama dengan badan
lain sama ada daripada perbadanan kerajaan atau swasta.[17]
[1] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.307. Al-Khinn,
Mustafa Sa‘id (1992), op. cit., hlm.32.
[2] Al-Baghdadi, Abu Muhammad Ghanim b. Muhammad (1999), Majma‘ al-Damanat fi
Madhhab al-Imam
al-A‘azam
Abi Hanifah al-Nu‘man, cet.1, jld.2, Dar al-Salam, hlm.687.
[4] Al-Nawawi, Abu Zakariyya Yahya (2000), op. cit., hlm.411. Al-Syirbini, Muhammad b. Ahmad (1994), Mughni al-Muhtaj, op.
cit., hlm.535. Al-Bahuti, Mansur b. Yunus b. Idris (t.t.), Kasyyaf
al-Qinna’
‘An Matan al-Iqna‘, jld.4. Riyad: Maktabah al-Nasr al-Hadithah, hlm.268. Al-Bajirmi, al-Syaykh Sulayman (2000), Hasyiyah al-Bajirmi
‘ala
Syarh
Manhaj
al-Tullab, cet.1, jld.3, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.233. Al-Ramli, Syams al-Din Muhammad Abi al-‘Abbas Ahmad
(1967, op. cit., hlm.399.
[6] Ibn Qudamah (1992), Al-Kafi fi Fiqh al-Imam Ahmad
Ibn Hanbal, op. cit., hlm.32. Zuhdi Yakan (t.t.), op. cit., hlm.330.
[7] Al-Haskafi, ‘Ala al-Din Muhammad b. ‘Ali (t.t), op. cit., hlm.516. Al-Sarakhsi, Sham al-Din (1978), op., cit., hlm.44.
[8] Lihat Artikel 74(1)(2), Perlembagaan
Persekutuan.
[9] Keterangan lanjut tentang sejarah
awal pentadbiran dan pengurusan wakaf di Semenanjung Malaysia, lihat Baharuddin
Sayin (1998), “Pentadbiran dan Pengurusan Harta Wakaf di Semenanjung Malaysia”,
Jurnal Fikrah, Jld.1, Januari 1998,
Pusat Pendidikan Persediaan, Institut Teknologi MARA, hlm.94-98.
[10] Lihat Enakmen Pentadbiran Agama Islam
Johor (bil.4/1996), Sek.44(1) dan Kaedah Wakaf Johor 1983, Sek.15(2); Enakmen Agama
Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan (bil.4/1994) Sek.20, Enakmen Hal Ehwal
Agama Islam Terengganu (bil.2/2001), Sek.143, Enakmen Pentadbiran Ugama Islam
dan Adat Resam Melayu Pahang (bil.3/1991), Sek.70, Enakmen Pentadbiran Ugama
Perak (bil.3/ 1992), Sek.74; Enakmen Pentadbiran Hukum Syarak Melaka (bil.5/1991),
Sek.37(2), Enakmen Pentadbiran Hukum Syarak Negeri Sembilan (bil.1/1991),
Sek.56(2), Enakmen Pulau Pinang (Bil3/1959), Sek.89(2); Enakmen Kedah (Bil.9/1962),
Sek.90(2); Enakmen Selangor (Bil.3/1952), Sek.95(1); Akta Pentadbiran
Undang-undang Islam Wilayah Persekutuan (1992), Sek.61.
[11] Mohd Daud Bin Bakar
(1999), “Kedudukan Institusi Wakaf daripada Perspektif Undang-undang”, (Kertas
Kerja Seminar Institusi Wakaf Menuju Era Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran
Tanah, Fakulti Kejuruteraan dan Sains Geoinformasi, Universiti Teknologi
Malaysia, Skudai Johor, pada 8 Julai 1999), hlm.7. Lihat Juga: Azizian bin
Hamid (1999), “Pentadbiran dan Pengurusan Harta Tanah Wakaf di Malaysia”, (Kertas
Kerja Seminar Institusi Wakaf Menuju Era Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran
Tanah, Fakulti Kejuruteraan dan Sains Geoinformasi, Universiti Teknologi
Malaysia, Skudai Johor, Pada 8 Julai 1999), hlm.6.
[12] Siti Mashitoh
Mahamood (2006), “Undang-undang dan Pentadbiran Harta Amanah Orang Islam di
Malaysia”, dalam Siti Mashitoh Mahamood et.
al. (ed), Harta Amanah Orang Islam di
Malaysia, cet.1, Kuala Lumpur: Universiti Malaya, hlm.3.
[13] Lihat Berita Harian, 24
April 2004. Lihat Juga: http://www.jwzh.gov.my.bahagian %20wakaf.php, 12
Januari 2006.
[14] Syed Othman al-Habshi (1999), “Penglibatan Agensi Swasta dan Kerajaan di
dalam Pembangunan Harta Waqf”, (Kertas Kerja Seminar Institusi Wakaf Menuju Era Baru, Anjuran
Jabatan Pentadbiran Tanah, Fakulti Kejuruteraan dan Sains Geoinformasi, Universiti
Teknologi Malaysia, Skudai Johor, Pada 8 Julai 1999), hlm.9.
[15] Enakmen Pentadbiran Hal
Ehwal Agama Islam Terengganu (bil.2/2001), Seksyen. 143.
[16] Siti Mashitoh
Mahamod (2005), “Ke Arah Pengurusan Aset
Wakaf yang Profesional dan Berdaya Maju”, (Bengkel Hibah dan Wakaf, Anjuran
YADIM dan BCT Berhad di Awana Genting Hotel & Resorts, Pada 17-18 September
2005), hlm.3.
[17] Rujuk Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, sek.15(2),
Enakmen Pentadbiran Agama Islam Kedah (bil.9/ 1962), sek.90(2), Enakmen
Pentadbiran Hukum Syarak Melaka (bil.5/ 1991), sek.37(2), Enakmen Hal Ehwal
Agama Islam Terengganu (bil.2/ 2001), sek.143.
0 ulasan:
Catat Ulasan