Pendahuluan
Pada dasarnya
hukum syarak mengharuskan pelaksanaan konsep Istibdal dilihat dan dianggap
sebagai suatu mekanisme yang boleh mengekalkan kesinambungan tanah wakaf
tanpa mengorbankan prinsip asal wakaf. Konsep
Istibdal atau lebih dikenali sebagai
pertukaran harta wakaf pada hakikatnya merupakan salah satu jalan penyelesaian
kepada masalah-masalah yang membabitkan pembangunan harta wakaf.[1] Tujuan asal seseorang
mewakafkan harta adalah untuk mendekatkan diri kepada Allah dan mengharapkan
pahala secara berterusan, selain rahmat, keberkatan dan keredhaanNya. Tujuan
asal ini tidak akan kesampaian jika adanya halangan-halangan yang tidak dapat
dielakkan. Antaranya seperti pelupusan status wakaf akibat pengambilan tanah
wakaf oleh pihak berkuasa. Maka nazir selaku pemegang amanah harta wakaf perlu
menyelesaikan permasalahan ini dengan mengambil alternatif dan pendekatan agar
manfaat harta wakaf dapat disalurkan untuk selama-lamanya sebagaimana niat
pewakaf. Namun aspek pelaksanaannya memerlukan kepada ketelitian dengan
mengambilkira pelbagai aspek perundangan negara dan hukum syarak. Di Malaysia
pelaksanaan istibdal tanah wakaf masih tidak begitu popular dan kurang difahami
oleh masyarakat di Malaysia sehingga menimbulkan pelbagai isu dan tanggapan negatif terutama di kalangan masyarakat awam.
Konsep Istibdal Menurut
Hukum Syarak
Menurut pandangan fuqaha apa yang dimaksudkan dengan
Istibdal ialah membeli ‘ayn /aset sebagai ganti untuk
diwakafkan semula.[2] Manakala Ibdal pula ialah menjual ‘ayn / aset wakaf untuk membeli
hartanah/ aset yang lain atau dalam bentuk wang.[3]
Dalam konteks pengambilan tanah wakaf yang berlaku pada hari ini ia merujuk
kepada konsep penjualan ‘ayn wakaf
atau Ibdal kepada pihak kerajaan yang
digantikan sama ada dalam bentuk tanah dengan tanah atau wang pampasan.[4]
Manakala konsep Istibdal adalah
merujuk kepada pembelian tanah wakaf lain sebagai ganti oleh nazir wakaf
melalui wang penjualan tanah tersebut yang wajib dilaksanakan untuk diwakafkan
semula. Perkataan Ibdal dan Istibdal
amat berkaitan antara satu sama lain disebabkan Ibdal sesuatu harta
wakaf membawa kepada Istibdal harta itu. Setiap penjualan harta wakaf
mesti diikuti dengan mengambil ‘ayn
lain sebagai pengganti harta wakaf yang telah dijual.[5]
Penukaran boleh berlaku sama ada dengan mata wang atau ‘ayn harta yang lain.[6]
Istibdal Menurut Hukum Syarak dan Pandangan Fuqaha
Sekiranya tanah itu diwakafkan dalam bentuk penggunaan khusus seperti
untuk pembinaan masjid, surau, kubur, sekolah agama dan lain-lain, maka tanah
wakaf itu termasuk hasil daripadanya tidak boleh digunakan untuk tujuan lain,
selain apa yang telah ditentukan oleh pewakaf (Waqif).[7] Dalam hal ini pandangan mazhab Maliki dan Syafi‘i
mengambil pendekatan yang agak keras dan rigid dalam mengharuskan Istibdal membabitkan tanah wakaf Khas
masjid berbanding mazhab-mazhab lain.[8]
Kedua-dua mazhab ini bersepakat bahawa wakaf masjid tidak boleh dijual atau
ditukar ganti, kecuali kerana ada kemaslahatan yang tidak boleh dielakkan.[9]
Mazhab Syafi‘i
dalam membahaskan isu Istibdal al-Manqul atau tanah wakaf mempunyai
pendirian yang tegas bahawa tanah wakaf
jenis Khas, Am dan Zuriat tidak boleh dijual atau dibeli. Ini bermakna
semua jenis hartanah wakaf tidak boleh diambil oleh kerajaan untuk apa jua
bentuk pembangunan. Ketegasan hukum dalam mazhab Syafi‘i ini berdasarkan kepada
prinsip wakaf yang menjadi pegangan dalam mazhab Syafi‘i bahawa harta wakaf
tidak boleh dijualbeli, dihibah dan diwarisi berdasarkan hadith ‘Umar yang
mewakafkan tanah di Khaibar dan mensyaratkan tanah tersebut tidak boleh dijual,
dibeli, dihadiah dan tidak boleh dipusakai.[10]
Tujuan sesuatu wakaf yang telah dibuat tidak boleh diubah selain apa yang telah
diniatkan oleh pewakaf.[11]
Mazhab ini melarang pelaksanaan Istibdal
secara mutlak kerana penjualan atau penggantian akan membawa kepada
hilangnya harta atau aset yang diwakafkan.[12]
Namun demikian terdapat juga sebahagian ulama mazhab Syafi‘i mengharuskan
pelaksanaan Istibdal dengan
mengsyaratkan bahawa tanah wakaf yang diganti itu boleh mendatangkan hasil yang
lebih bermanfaat daripada yang sebelumnya.
Mazhab Hanafi dan Hanbali mengambil pendekatan yang agak
longgar dan terbuka dalam mengharuskan pelaksanaan Istibdal berbanding mazhab Syafi‘i dan Maliki. Mazhab Hanafi
mengharuskan Istibdal dalam semua
keadaan, selagimana ia mempunyai kepentingan untuk kemaslahatan orang ramai.[13] Ini
bermakna tanah-tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan tanah secara
paksaan sama ada tanah wakaf Khas atau Am selain masjid, boleh ditukar ganti
bergantung kepada Maslahah.[14] Mazhab Maliki melarang penjualan hartanah wakaf yang melibatkan tapak atau
bangunan masjid secara mutlak.[15] Wakaf
jenis ini tidak boleh diganti dengan yang lain dan pendapat ini juga merujuk
kepada majoriti fuqaha.[16] Namun dalam keadaan darurat seperti Istibdal
untuk meluaskan saiz masjid, tanah perkuburan atau jalan untuk kegunaan umum,
maka ia diharuskan sekalipun diambil secara paksaan. Ini kerana perkara
tersebut melibatkan kemaslahatan ummah secara umum. Jika tidak diistibdalkan
harta wakaf itu akan memberi kesan negatif yang menyukarkan umat Islam seperti
tempat ibadat umat Islam, kemudahan untuk pengkebumian serta jalan untuk mereka lalu-lalang, maka dalam
situasi ini wajib mempermudahkan urusan mereka itu.[17]
Menurut mazhab Hanbali[18]
transaksi jual beli serta aktiviti menukar dan menggantikan harta wakaf adalah
diharuskan bergantung kepada kehasilan dan manfaat harta wakaf. Mazhab Hanbali
mengamalkan konsep keterbukaan dalam kes harta wakaf yang berhajat kepada
pelaksanaan Istibdal khususnya harta
wakaf yang rosak dan sebagainya agar tidak hilangnya manfaat wakaf. Bukti
kelonggaran hukum Istibdal dalam
mazhab Hanbali ialah mengharuskan Istibdal
wakaf berbentuk harta alih seperti masjid. Keharusan ini berlaku apabila
masjid tersebut telah rosak atau tidak sesuai lagi untuk digunakan lagi seperti
sempit dan tidak boleh diperbaiki lagi kecuali dijualkan dan diganti dengan
masjid yang lain.[19]
Jika kerosakan itu melibatkan sebahagian masjid, maka harus dijual bahagian
tersebut. Begitu juga jika kerosakan melibatkan keseluruhan masjid, maka
diharuskan menjual keseluruhan dan hasil dari transaksi jual beli ini digunakan
untuk membina masjid yang lain sebagai ganti kepada masjid yang diwakafkan.[20]
Bagi tanah wakaf yang tidak mendatangkan manfaat
seperti kedudukannya yang berada jauh daripada kawasan bandar, terpencil dan
tidak ekonomi serta tidak berpotensi untuk dibangunkan, berdasarkan pandangan mazhab Hanafi, Hanbali
dan sebahagian mazhab Syafi‘i,[21]
pihak berkuasa boleh melakukan Istibdal ke
atas tanah tersebut dengan tanah lain yang lebih mendatang hasil dan membawa
keuntungan kepada penerima wakaf.
Istibdal Sebagai Medium Pengekalan Harta Wakaf
Berdasarkan
kepada senario yang berlaku dalam negara pada hari ini realiti dan fenomena
semasa yang berlaku seperti pengambilan tanah wakaf oleh kerajaan,
ketidaksesuaian tanah dengan pembangunan wakaf seperti tanah yang berselerak,
tidak strategik dan ekonomik , tujuan rumah ibadat yang berada di kekelilingi orang
bukan Islam dan sebagainya memerlukan kepada aplikasi istibdal dilaksanakan.
Ini supaya wakaf dapat dimanfaatkan oleh benefesiari yang dinamakan (Siti
Mashitoh Mahamood, ...................
Keperluan kepada
pelaksanaan mekanisme Istibdal bagi
tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan oleh pihak kerajaan bukan lagi
menjadi satu pilihan. Malah ia adalah satu kemestian yang tidak boleh disangkal
kepada pihak yang bertanggungjawab atau pihak berkuasa lain dengan mengkaji
serta menyelidiki secara kritikal agar segala tindakan yang diambil dan
pelaksanaannya sejajar dan seiring dengan matlamat hukum syarak. Selain melaksanakan
kewajipan syarak, Istibdal terpaksa dilakukan kerana
faktor-faktor ekonomi atau politik atau undang-undang dan lain-lain lagi.[22] Dengan adanya mekanisme ini, tidak bermakna
tanah-tanah wakaf boleh diambil dalam apa jua keadaan bagi memenuhi tuntutan
dan perkembangan semasa, tanpa melihat kepada beberapa aspek dan persoalan yang
lebih penting dan sewajarnya diberi keutamaan.
Dengan kata lain,
Istibdal bukanlah satu mekanisme yang
terpakai kepada semua kategori tanah wakaf. Justeru para fuqaha berselisih
pendapat dalam mengharuskan hukum Istibdal
terutama dari aspek pelaksaannya. Dalam hal ini terdapat pandangan fuqaha
yang agak terbuka dengan menegahnya kecuali dalam keadaan
tertentu sahaja. Terdapat juga di kalangan mereka yang berpandangan agak rigik
dengan melarang secara keras pelaksanaan Istibdal walau dalam apa jua keadaan. Para
fuqaha dalam menentukan hukum Istibdal amat berhati-hati dengan tujuan
untuk menjaga kemaslahatan harta amanah orang Islam. Jika tidak sudah tentu
akan mengundang kepada kelewehan hukum yang mengakibatkan akan wujudnya
penyelewengan dan perlanggaran terhadap prinsip-pinsip hukum wakaf yang telah
sedia disusun atur oleh sarjana Islam terdahulu.
Secara umumnya,
majoriti mazhab menerima konsep Istibdal sebagai
satu medium ke arah mengekalkan hartanah wakaf dan manfaatnya.[23]
Sekiranya hukum syarak tidak menyediakan alternatif lain dalam menangani
masalah pengambilan tanah yang melibatkan tanah wakaf, sedangkan pada masa yang
sama hukum mengharuskan pihak berkuasa mengambil tanah tersebut untuk
kepentingan umum, sudah pasti berlakunya pertentangan dan pencabulan antara
hukum pengambilan tanah wakaf dengan prinsip utama dalam undang-undang
pewakafan harta dalam Islam iaitu prinsip kekekalan dan kelangsungan aset
wakaf. Konsep ini juga adalah selaras dengan prinsip bahawa harta wakaf tidak
boleh dijual, tidak boleh dihibah kepada orang lain dan tidak boleh diwarisi.[24]
Majma’ Fiqh Islami dalam membincangkan isu pelaburan harta wakaf telah
mengharuskan agar hasil daripada harta wakaf dapat dilaburkan meskipun tidak
disyaratkan oleh pewakaf. Ini bagi memastikan nait atau tujuan pewakaf dapat
dikekalkan selama-lamanya dan ia tidak boleh dilaksanakan melainkan dengan
membangunkan harta tersebut (Himpunan Keputusan Muzakarah Jawatankuasa Fatwa
Kebangsaan, hlm.90)
Kelayakan Kelulusan Istibdal
Aspek pelaksanaan
Istibdal perlu diperincikan dengan
melibatkan pandangan-pandangan mereka yang berautoriti.[25]
Ini kerana konsep Istibdal turut
membabitkan persoalan ijtihadiyyah. Urusan penggantian tanah
wakaf adalah menjadi tanggungjawab pemerintahan atau mahkamah dengan melihat
kepada kemaslahatan umum, dan tidak boleh ditolak, kecuali terdapat sebab-sebab
yang membawa kepada kemudharatan dan tidak mendatangkan hasil sama ada kepada
pewakaf itu sendiri atau orang yang menerima wakaf.[26] Dalam hal
ini al-Tarsusi telah menggariskan tiga syarat utama yang perlu diamalkan dalam
melaksanakan konsep Istibdal:[27]
i.
Kadi hendaklah berusaha sedaya
mungkin mengadakan siasatan sendiri sebelum melaksanakan Istibdal;
ii.
Kadi hendaklah melantik dua
orang pakar yang adil dan amanah untuk menyelidik dan menyiasat keperluan Istibdal yang dicadangkan untuk memastikan
hasil pelaksanaannya benar-benar membawa kepada kebaikan atau sebaliknya;
iii.
Kadi hendaklah membuat laporan
setelah mendengar keterangan daripada pakar yang dilantik dan menyokong
terhadap pelaksanaan Istibdal.
Kelulusan Istibdal bergantung kepada
keputusan kadi setelah berpuashati dengan apa yang telah dicadangkan bagi
menjamin kebaikan wakaf yang dibuat.
Manakala dari
aspek pelaksanaan yang lain, tanah-tanah wakaf yang akan diambil oleh kerajaan
berdasarkan kepada syarat-syarat yang telah digariskan oleh fuqaha terlebih
dahulu hendaklah dirujuk kepada pihak yang berautoriti. Penyiasatan dan kajian
terperinci perlu dijalankan agar konsep pengambilan tanah secara paksaan
berasaskan kepada konsep Istibdal ini
benar-benar menepati dengan syarat dan garis panduan hukum syarak sebagaimana
yang telah dibincangkan sebelum ini.
Sebagai
kesimpulannya, penentuan syarat sama ada penggantian dengan wang atau tanah
adalah bergantung kepada keadaan dan situasi semasa di sesebuah negara
tersebut. Apa yang penting ialah tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan
tanah oleh kerajaan hendaklah dibeli atau diganti dengan tanah yang lain dan
wang pampasan itu tidak boleh dimiliki atau disimpan begitu sahaja.[28]
Namun sekiranya penggantian dengan wang pampasan menimbulkan banyak halangan
dan kekangan akibat faktor-faktor yang lain seperti ketiadaan tanah yang
sesuai, harga tanah semasa yang terlalu tinggi sehingga menyukar nazir untuk
mencari ganti tanah, maka dalam hal ini pertukaran tanah dengan tanah adalah
lebih diutamakan. Bahkan dalam keadaan tertentu hukumnya menjadi wajib
berdasarkan kepada beberapa kaedah Fiqhiyyah
bahawa:
Sesuatu yang pada
asalnya tidak wajib tetapi jika tidak kerananya tidak akan mencapai matlamat
yang dikehendaki maka ia menjadi wajib.[29]
Pelaksanaan Istibdal di Malaysia dan di Negara-negara
Islam
Secara amnya
konsep istibdal bukanlah sesuatu yang baru dan telahpun diamalkan di
negeri-negeri di Malaysia. Walau bagaimanpun aplikasinya tidaklah begitu meluas
memandangkan ia tidak semudah yang dibincangkan. Beberapa fatwa telah
dikeluarkan oleh pihak berkuasa berkaitan Istibdal harta wakaf. Antaranya ialah
fatwa yang dikeluarkan oleh Muzakarah Jawatankuasa Fatwa Majlis Kebangsaan dan
juga fatwa-fatwa kerajaan negeri. Sebagai contoh pada tahun 1993 Jawatankuasa
Perundingan Hukum Syarak Wilayah Persekutuan telah bersetuju mengharuskan wakaf
istibdal untuk memindahkan tanah wakaf yang lebih mendatangkan manfaat dengan
mensyaratkan nilai tanah akan diganti mempunyai nilai yang sama atau lebih.
Fatwa yang sama juga pernah diputuskan oleh Mesyuarat Jemaah Ulamak Majlis
Agama Islam Negeri Kelantan pada tahun 1995 bahawa penggantian atau penjualan
harta wakaf boleh dilaksanakan ke atas tanah-tanah wakaf dalam situasi yang
diperlukan dan untuk kepentingan awam termasuk harta-harta wakaf yang tidak
mempunyai hasil yang cukup bagi menampung kos penyelenggaraan dan
pembaikpulihannya.
Selain daripada
fatwa, Enakmen Wakaf Negeri juga telah memperuntukkan kuasa kepada MAIN untuk
melaksanakan konsep istibdal. Sebagai contoh Seksyen 19, Enakmen Wakaf Selangor
1999 dan Enakmen Wakaf Negeri Melaka 2005 memperuntukkan bahawa:
Majlis boleh
mengistibdalkan apa-apa mawquf dalam keadaan berikut:
- Mawquf telah diambil oleh mana-mana pihak berkuasa
awam mengikut peruntukan mana-mana undang-undang bertulis;
- Kegunaan mawquf tidak lagi mendatangkan manfaat atau
faedah sebagaimana yang dikehendaki oleh waqif; atau
- Kegunaan mawquf tidak menepati tujuan wakaf
Enakmen Wakaf
Negeri Sembilan 2005, Sek.12 (1)(2)(3)(4) memperuntukkan bahawa: Tertakluk
kepada Subseksyen (2), Majlis boleh istibdal apa-apa mawquf dalam keadaan yang
berikut:
- Jika mana-mana syarat wakaf tidak selaras dengan
mana-mana undang-undang berrtulis
- Jika mawquf diambil oleh mana-mana pihak
berkuasa mengikut mana-mana undang-undang
bertulis;
- Jika kegunaan mawquf tidak mendatangkan manfaat,
faedah atau keuntungan sebagaimana yang dikehendaki oleh waqif;
- Jika kegunaan mawquf tidak dapat menepati tujuan
wakaf; atau
- Jika disebabkan berlalu masa atau berlaku perubahan
keadaan mana-mana syarat yanag ditetapkan oleh waqif tidak dapat
dilaksanakan. (Subseksyen 1)
Majlis hendaklah
mendapatkan pendapat jawatankuasa fatwa jika majlis hendak istibdal:
- Masjid atau tapak masjid yang diwakafkan; atau
- Dalam hal keadaan selain hal keadaan yang dinyatakan
dalam Subseksyen 1. (Subseksyen 2)
Walau apa pun
yang ditetapkan oleh waqif:
- Pelaksanaan syarat itu adalah tertakluk kepada
mana-mana undang bertulis; dan
- Jika majlis tidak boleh melaksanakan mana-mana
syarat yang ditetapkan oleh waqif, majlis hendaklah menentukan apa-apa
cara lain untuk melaksanakan wakaf itu supaya mawquf itu digunakan dengan
cara sehampir mungkin sama dengan syarat yang ditetapkan oleh waqifnya.
(Subseksyen 3)
Nilai mawquf yang
diperoleh melalui istibdal hendaklah tidak kurang daripada nilai semasa mawquf
asal (Subseksyen 4)
Di negeri Johor
Kaedah-kaedah wakaf Johor 1983 mentafsirkan istibdal sebagai:
“Menggantikan harta wakaf dengan harta lain yang lebih
baik dengan tukaran atau belian atau jualan atau sebagainya menurut hukum
syarak”
Seksyen 9(1):
Kaedah di atas telah memberi kuasa kepada Jawatankuasa Wakaf Johor dengan
persetujuan Majlis Agamanya mengimarah, mengistibdal, mengistismar dan
melaburkan maukuf mengikut syarat-syaratnya yang diluluskan oleh hukum syarak.
Seksyen 9(2):
Jawatankuasa ini boleh membeli harta alih atau tak alih dengan menggunakan wang
kumpulan wakaf daripada ammual badal.
Di samping fatwa
pada tahun 2010, Jabatan Wakaf Zakat dan Haji (JAWHAR) telah menerbitkan manual
Pengurusan Istibdal Wakaf. Manual istibdal ini boleh dijadikan panduan dan
rujukan kepada mana-mana MAIN untuk melaksanakan istibdal. Ia merangkumi semua
aspek istibdal sama ada dari segi hukum syarak dan perundangan. Beberapa contoh
pelaksanaan istibdal di MAIN telah dimuatkan dalam manual ini. Selain itu
manual ini dilengkapi dengan kaedah atau proses pelaksanaan istibdal di
beberapa buah negeri seperti di Kedah dan Pulau Pinang yang telahpun mempunyai
manual istibdal yang boleh dirujuk oleh MAIN yang lain.
Kewujudan peruntukan
istibdal di dalam Enakmen dan Manual yang dilakukan oleh pihak JAWHAR ini
adalah sebagai satu inisiatif dalam usaha kerajaan untuk membangun dan
memastikan tanah-tanah wakaf dapat dieksploitasi dengan semaksima mungkin
manfaatnya dan tidak akan terbiar begitu sahaja.
Pelaksaan
Istibdal juga telah dilakukan di negara-negara Islam yang lain seperti
Indonesia. Peruntukan dalam Peraturan Pemerintah tahun 1977 (no.28) tentang
perwakafan tanah milik memperuntukkan bahawa harta wakaf tidak boleh dilakukan
perubahan lain daripada apa yang telah
dimaksudkan oleh pewakaf melainkan ianya dilakukan sekiranya terdapat hal-hal
tertentu seperti harta wakaf tidak lagi sesuai dengan niat wakaf atau dilakukan
untuk kepentingan awam dan ia perlulah terlebih dahulu mendapat persetujuan
bertulis daripada Menteri Agama (Fasal 11(1)(2). Dalam Peraturan Menteri Agama
1978 (No.1) menjelaskan bahawa perubahan status tanah wakaf boleh diluluskan
apabila diberi penggantian yang sekurang-kurangnya senilai dan seimbang dengan
kegunaannya sesuai dengan niat pewakaf (Fasal 13(23).
Di negara Sudan
Perkara 721 Qanun al-Maliyah al-Madaniyyah memperuntukkan istibdal harta wakaf
daripada harta dibolehkan apabila terdapat perkaraa-perkara yang
diharuskan mengikut hukum syarak dengan
mendapat kelulusan daripada pihak mahkamah. Berbeza dengan negara Mesir di
bawah Undang-undang Mesir 1959 (No.272) memberi kuasa istibdal kepada Lujnah
Wakaf tanpa merujuk kepada mahkamah. Konsep yang sama juga dilaksanakan di
Syria melalui Undang-undang Syria 1960 (No.104) dengan mengharuskan pelaksanaan
istibdal ke atas harta tak alih sekiranya harta tersebut dapat diganti dengan
harta tak alih yang lain yang mempunyai manfaat yang lebih banyak dan ianya
boleh disewakan untuk satu tempoh yang panjang (Mohd Ridzuan Awang, 2010,
hlm.208-209).
Di Singapura,
Majlis Agama Islam Singapura telah menubuhkan anak Syarikat WARESS Investment
Pte. Ltd untuk mengurus dan membangunkan harta wakaf termasuk mengistibdalkan
tanah-tanah wakaf yang kecil dan tidak ekonomikal kepada tanah atau bangunan
yang berpotensi. Antara kejayaan besar projek istibdal yang berjaya
dilaksanakan oleh WARESS ialah menerbitkan S$25 juta Bon Musyarakah bagi
membeli sebuah bangunan di 11 Beach Road bagi menggantikan 20 tanah wakaf MUIS
yang berada di kawasan yang tidak berpotensi dan berada di luar zon perdana
pembangunan. Bon ini merupakan Bon Islam pertama diwujudkan di Singapura bagi
membeli bangunan pejabat 6 tingkat yang berharga S$31.5 juta atau S$919 kaki
persegi (Abdul Halim Ramli, Kamarulzaman Sulaiman, 2006, hlm.5-6).
Isu-Isu Dalam Pelaksanaan Istibdal Tanah Wakaf di
Malaysia
Dalam perbahasan
Dewan Negara Penggal keempat Mesyuarat ke-3 pada tahun 2011 Y.B Senator Dato’
Dr Mashitah binti Ibrahim membangkitkan di dalam Dewan Negara tentang keperluan
kepada wakaf Istibdal bagi memperkasakan pembangunan tanah wakaf di Malaysia (Perbahasan
Dewan Negara, Selasa, 13 Disember 2011). Berdasarkan kajian-kajian yang telah
dilakukan terdapat beberapa isu yang berkaitan dengan Istibdal. Antaranya
ialah:
- Keterikatan dengan
Hukum Syarak dan Pandangan Mazhab
Berdasarkan
kepada pandangan mazhab Syafie, harta wakaf tidak boleh dijual, diwarisi,
dihadiah dan dipusakai. Justeru, masih ada sesetengah MAIN yang terlalu rigid
berpegang kepada mazhab tersebut yang tidak mengharuskan hukum istibdal
sekalipun harta tersebut tidak mendatangkan hasil dan manfaat kepada
benefisiari.
2. Keterikatan dengan Niat Pewakaf
di Malaysia salah
satu daripada halangan istibdal ialah terikat dengan hukum syarak bahawa tanah
wakaf Khas tidak boleh dibangunkan atau ditukar ganti selain apa yang diniatkan
oleh pewakaf. Dianggarkan terdapat 36,000 hektar keluasan tanah wakaf Khas di
Malaysia yang lebih besar berbanding tanah wakaf Am. Di negeri Johor sebagai
contoh terdapat 51,686 ekar, daripada jumlah tersebut 18,740 adakah wakaf Am.
Begitu juga i negeri Kedah daripada 203 ekar keluasan tanah wakaf, 32 ekar
adalah tanah wakaf Am. Sebelum itu pada tahun 2007 YAB Tun Abdullah bin Haji
Ahmad Badawi bekas Perdana Menteri Malaysia ke-5 menyarankan agar Majlis Fatwa
Kebangsaan meneliti dan mengkaji aspek perundangan syarak agar tanah-tanah
wakaf Khas dapat dibangunkan secara komersial tanpa mengetepikan hukum syarak
(Himpunan Keputusan Muzakarah Jawatankuasa Fatwa Kebangsaan Berhubung Isu Muamalat,
hlm.88). Di Kelantan wakaf ibadat antara yang terbanyak meliputi 70 peratus
daripada keseluruhan keluasan tanah wakaf (Mohd Afandi Mat Rani, 2002, hlm.125)
Biasanya harta Wakaf Khas tidak mendatangkan hasil kepada Majlis, bahkan MAIK
terpaksa mengeluarkan perbelanjaan daripada sumber yang lain untuk membiayai
penyelengaraan harta tanah tersebut yang terdiri daripada tanah kubur, tapak
masjid dan tapak Sekolah Agama dan sebagainya yang berbentuk kebajikan umum.
- Kedudukan tanah yg tidak strategik,
tidak ekonomik, Terbiar dan Berselerak
Dalam rancangan untuk membangun tanah wakaf
melalui projek pembangunan, pertanian dan penempatan memerlukan keluasan tanah
dan lokasi yang strategik. Bagi memenuhi kretaria ini MAIN menghadapi masalah
kerana banyak tanah yang diwakafkan terdiri daripada lot-lot tanah yang kecil
dan kedudukan lokasinya yang berjauhan dari kawasan bandar dan berselerak.
Tidak kurang juga tanah-tanah ini tidak berpotensi dan tidak berdaya maju serta
tidak produktif untuk dibangunkan dalam tempoh yang terdekat ini. Akibatnya
tanah berkenaan terbiar begitu sahaja tanpa dapat memberi apa-apa pulangan
kepada MAIN.
- Ketiadaan Tanah
yang Sesuai dan Tidak Mendapat Sokongan Pihak Berkuasa
Harga tanah di pasaran yang amat tinggi dan tidak mampu
dibeli semula oleh MAIN untuk diwakafkan. Maka faktor ini menjadi punca utama
mengapa tanah wakaf tidak ekonomik dan sebagainya tidak boleh diganti dengan
tanah yang lain. Tanah yang tidak bermilik atau tanah kerajaan semakin
berkurangan. Sekalipun ada tetapi lokasinya yang tidak strategik, tidak
setanding dengan tanah wakaf yang asal, tidak ekonomik serta tidak berdaya
maju. Sekiranya hendak dibeli sebagai gantian, ia akan bertentangan dengan
hukum Istibdal harta wakaf yang mesti
diganti dengan tanah yang sama nilai atau lebih baik.
Selain isu yang
dinyatakan di atas, istibdal sukar untuk dilaksanakan kerana tidak mendapat
sokongan yang penuh daripada pihak kerajaan. Banyak tanah kerajaan yang
dicadangkan oleh MAIN untuk diwakafkan semula tidak mendapat persetujuan pihak
kerajaan dan terdapat negeri yang mencadangkan agar MAIN membeli tanah-tanah
yang akan diwakafkan, namun harga tanah tersebut sangat tinggi (Temubual En.
Kamal Said, Penolong Pegawai Wakaf, Majlis Agama Islam Pulau Pinang, pada 29
April 2012).
- Keperluan
kepada tenaga pakar dalam bidang hartanah dan pelaburan
MAIN juga
berhadapan dengan kekurangan tenaga pakar dalam bidang hartanah. Bagi
melaksanakan konsep istibdal. Ini kerana syarat untuk melaksanakan istibdal
harta gantian itu lebih baik daripada mawquf yang asal, jenis harta yang sama
dan lebih mendatangkan manfaat pada masa akan datang (Manual Pengurusan
Istibdal Wakaf, 2010, hlm.18) Di Malaysia harta
wakaf umat Islam banyak melibatkan aset tanah. Justeru, MAIN perlu mempunyai
pegawai yang mahir dan pakar dalam bidang tanah, selain memiliki pengetahuan
dalam bidang yang berkaitan hukum syarak. Pegawai yang bertugas di bahagian
wakaf tidak boleh tertumpu hanya kepada bidang agama atau hukum sahaja.
Kombinasi antara dua bidang yang dikuasai oleh pegawai wakaf akan dapat
menyelesaikan banyak masalah terutama apabila berhadapan dengan isu pengambilan
tanah, urusan Istibdal tanah dan
lain-lain perkara berkaitan tanah dan undang-undangnya yang begitu kompleks.
- Pelaksanakan Istibdal Ke atas Tanah Wakaf yang
Diambil Oleh PBN
Keseluruhan negeri di Malaysia, sebahagian tanah wakaf
yang terlibat dengan pengambilan tanah oleh PBN tidak diganti dengan tanah.
Amalan yang diamalkan oleh pentadbir tanah di Malaysia ialah dengan hanya
membayar pampasan dengan wang sahaja. Pembayaran pampasan dengan wang
memudahkan usaha pihak terbabit yang mengambil tanah tanpa berurusan dengan
pihak lain kecuali dengan pemilik tanah yang terlibat dengan pengambilan
sahaja. Jika pemberian pampasan dibuat melalui penggantian tanah dengan tanah,
sudah semestinya pihak berkuasa atau badan-badan, atau syarikat yang ingin
melaksanakan sesuatu projek terpaksa berurusan dengan banyak pihak selain
pemilik tanah.
Konsep Istibdal atau pengambilan tanah wakaf dengan menggantikan
wang sebagai pampasan yang menjadi amalan kebiasaan pentadbir tanah hari ini
perlu dinilai dan dikaji dari kedua-dua sudut hukum syarak dan Seksyen 15(1)
APT 1960. Walaupun pada dasarnya teori Istibdal dengan wang sebagai
pampasan diterima dan menepati dengan konsep Istibdal di dalam Islam,
namun aspek pelaksanaannya tidak mencapai standard dan piawaian yang
ditetapkan di dalam hukum pewakafan harta dalam Islam sekiranya MAIN masih
gagal merealisasikan kewujudan aset tanah bagi melangsungkan hak pewakaf yang
dimanahkan kepada MAIN.
Istibdal atau pertukaran harta wakaf menurut hukum syarak dilihat
sebagai satu kaedah atau satu alternatif dalam menyelesaikan isu pengambilan
tanah wakaf oleh PBN yang diimplimentasikan daripada pandangan Imam Ahmad ibn
Hanbal dan mazhab Hanbali.[30] Keharusan hukum syarak terhadap pengambilan tanah wakaf
menggantikannya dengan wang sebagai pampasan dalam konteks pelaksanaan mengikut
APT 1960, adalah merujuk kepada konsep Maslahah
Ammah dan Istibdal pula dalam
konteks ini sebagai satu alternatif kepada keharusan hukum yang diasaskan
kepada Maslahah Ammah. Setelah
pengambilan tanah wakaf dibuat oleh PBN, pelaksanaan kepada mekanisme Istibdal bukan lagi menjadi satu
alternatif, malah menjadi satu kewajipan atau kemestian yang wajib dilaksanakan
oleh pihak yang diberi tanggungjawab.
Sekiranya Istibdal tidak
dilakukan dengan menghilangkan asetnya yang asal, secara langsung tindakan
memberi keizinan kepada PBN mengambil tanah-tanah wakaf secara paksaan adalah
menyalahi dengan kaedah dan prinsip pewakafan harta dalam Islam. Ini kerana apa
yang difahami daripada keharusan pengambilan tanah wakaf adalah kerana adanya
konsep Istibdal yang boleh mewujudkan
semula aset yang kedua sebagai wakaf melalui penggantian atau pertukaran.
Dengan ini, tindakan pengambilan tanah wakaf oleh PBN tidak menyalahi dengan
hadith bahawa harta wakaf tidak boleh dijual, dihibah atau diwarisi.[31]
Terdapat beberapa
pendekatan yang difikirkan sesuai untuk melaksanakan konsep Istibdal tanpa melibatkan banyak pihak.
Jika dilihat kepada senario kesukaran kepada pihak MAIN untuk mendapatkan tanah
sebagai ganti, maka MAIN hendaklah membuat tuntutan secara langsung kepada
agensi/ syarikat yang mengambil tanah agar setiap pengambilan yang melibatkan
skala yang besar hendaklah digantikan semula dengan tanah dan bukannya dengan
wang. Dalam hal ini pihak agensi diberi tanggungjawab sepenuhnya untuk
mendapatkan tanah lain sebagai ganti. Agensi yang mengambil tanah boleh
mendapatkan tanah melalui kaedah permohonan biasa yang diperuntukkan dalam
undang-undang tanah, iaitu melalui salah satu daripada tiga cara berikut:
i.
Memohon
tanah kerajaan daripada PBN
ii.
Membeli tanah milik (alienated) daripada tuan punya/ pemilik
iii.
Mengambil mana-mana tanah secara paksa melalui proses
undang-undang
Melalui cara pertama pihak agensi akan memohon tanah kerajaan daripada PBN.
Dalam hal ini usaha pihak agensi untuk menggantikan tanah wakaf hendaklah
mendapat perhatian dan sokongan oleh PBN. Lebih-lebih lagi terdapat di
sesetengah negeri Yang Dipertua MAIN adalah terdiri Menteri Besar atau Yang
Dipertua negeri berkenaan. Begitu juga dengan ahli exco juga ada yang menjadi
Ahli Lembaga Pengarah MAIN sendiri ini boleh mengambil inisiatif dengan
menyediakan tanah lain sebelum sesuatu tindakan pengambilan dibuat oleh PBN.
PBN atau kerajaan negeri hendaklah memandang serius perkara ini kerana ia
melibatkan kepentingan MAIN yang juga sebahagian daripada institusi di bawah
pentadbiran kerajaan negeri.
Jika kaedah pertama ini tidak boleh menyelesaikan
masalah, pihak agensi hendaklah membeli tanah milik persendirian yang berada
berhampiran atau berdekatan dengan tanah wakaf yang telah terlibat. Jika
kedua-dua kaedah ini tidak berhasil, jalan terakhir ialah pengambilan tanah
secara paksaan melalui peruntukan APT 1960 sebagaimana yang dilakukan terhadap
tanah-tanah bermilik yang lain. Keputusan untuk menerima atau menolak tanah
yang akan diganti ini bergantung kepada MAIN, dan bukannya penggantian secara
mutlak. Oleh itu, perbincangan dan budi bicara antara kedua-dua pihak amat
penting dalam membuat sebarang keputusan yang tidak merugikan mana-mana pihak .
FATWA PENGAMBILAN TANAH WAKAF OLEH PIHAK BERKUASA NEGERI DAN PELAKSANAAN ISTIBDAL
Wakaf Istibdal
dan Saham Wakaf merupakan perkara yang amat baik danperlu diamalkan pada masa
ini kerana pembangunan sedang berjalan dengan begitu pesat sedangkan
tanah-tanah wakaf, tapak masjid lama terbiar dengan begitu sahaja dan
menyulitkan pihak berkuasa. Maka sudah sampai masanya segala amalan dan urusan
mengenai wakaf pada keseluruhannya diubahsuai dengan tidak terikat kepada
mazhab Syafie sahaja manakala kaedah pengurusan didasarkan kepada mazhab Hanafi
umpamanya atau mana-mana mazhab atau qaul yang sesuai dengan keadaan dan
masa.Selain daripada itu, untuk amalan adalah perlu berhati-hati dan lebih
"Ihtiat" (berhati-hati) supaya tidak dipergunakan dengan
sewenang-wenangnya. Untuk pandangan sepintas lalu, bagi mewujudkan wakaf atau
mengimarahkan mana-mana wakaf tersebut lebih utama diuruskan melalui saham
wakaf dan jika tidak dapat diamalkan melalui saham wakaf dengan sebab-sebab
tertentu maka amalan melalui istibdal itu dituruti dan hendaklah istibdal itu
dilaksanakan dengan syarat-syarat tertentu dan ditadbir dengan sempurna Nota: Muzakarah Jawatankuasa Fatwa Ke-41
Merujuk
kepada hukum syarak pada asasnya wang pampasan yang diterima oleh MAIN hasil
daripada pengambilan tanah oleh PBN boleh dianggap sebagai Istibdal dan
dimasukkan di bawah kategori “Wakf
Istibdal” jika memenuhi kriteria yang ditetapkan dalam undang-undang wakaf
Islam.[32]
Namun demikian, dalam keadaan tertentu[33]
wakaf Istibdal ini tidak boleh
dianggap sempurna selagi manfaat wakaf yang diniatkan oleh pewakaf tidak dapat
dilangsungkan. Jika pihak MAIN menerima wang pampasan ini dan dibekukan tanpa
mewujudkan semula aset yang kedua sebagai wakaf menggantikan aset pertama yang
diambil, bermakna manfaat yang diniatkan oleh pewakaf turut sama beku dan
secara tidak langsung apa yang dihajati oleh pewakaf tidak kesampaian. Amalan
ini jelas menyalahi kaedah perundangan wakaf dan Istibdal dalam Islam. Justeru, bagi meneruskan niat pewakaf ini,
pemegang amanah hendaklah berusaha sedaya upaya mewujudkan aset yang kedua
menggantikan aset yang pertama dan segala hasil atau pendapatannya hendaklah
diaplikasikan kepada tujuan-tujuan sebagaimana yang diikrarkan oleh pewakaf
ataupun kepada benefisiarinya. Dalam usaha untuk
merealisasikan kaedah wakaf Istibdal ini
bukanlah sesuatu yang mudah dan boleh dilakukan dengan sewenang-wenangnya. Aset
baru yang hendak diganti itu hendaklah menyamai atau lebih baik daripada yang
pertama.
Secara keseluruhannya, fatwa-fatwa yang dikeluarkan oleh MAIN telah
menetapkan bahawa bagi setiap tanah wakaf yang diambil oleh PBN hendaklah
dibayar pampasan sama ada dalam bentuk wang berdasarkan harga
nilaian semasa atau dalam bentuk tanah. Sekiranya diberi dalam bentuk wang pampasan
hendaklah digunakan untuk membeli tanah lain sebagai ganti wakaf, dan tidak
selainnya. Keputusan ini telah disepakati dan dipersetujui oleh semua fatwa
negeri yang terlibat dengan pengambilan tanah wakaf. Pihak yang ditugaskan
untuk mengendalikan tanggungjawab ini adalah diberikan kepada MAIN dan bukannya
Pentadbir Tanah.
Mesyuarat dimaklumkan bahawa
perkara ini pernah dibincang dalam mesyuarat jemaah ulama’ majlis yang diadakan
pada 8 Rabiulawal 1416 bersamaan 5 Ogos 1995 dan fatwa mengenai konsep istibdal
telah pernah dibuat dalam mesyuarat tersebut. Berikutan itu, pihak pengurusan
majlis telah merancang akan melaksanakan istibdal tanah-tanah wakaf khas dan am
(seluas lebih kurang 300 ekar) yang dibawah kawalan Majlis Agama Islam Kelantan
dengan satu kawasan tanah yang sedang dipohon dari kerajaan negeri seluas lebih
kurang 500 ekar menurut perancangan, tanah yang dipohon dari kerajaan itu akan
dimajukan dengan projek-projek pertanian dimana pendapatan dari tanah tersebut
akan dimanfaatkan untuk faedah موقوف عليه, manakala tanah wakaf yang
diistibdalkan itu akan ditukar status menjadi tanah biasa untuk membolehkan
ianya dimajukan dengan berbagai projek ekonomi yang menguntungkan.
Jawapan:
Masalah ini telah pun dibentang dalam mesyuarat jemaah ulama’ yang diadakan pada 24 Mac 1996 dan keputusan telah pun dibuat.
Mesyuarat telah membincang dengan panjang lebar serta mendalam mengenai masalah ini, termasuk dari aspek hukum, maslahat, implikasi, kesan kepada masyarakat dan juga kesan kepada imej majlis ini sendiri sebagi nazir semua jenis wakaf di negeri ini menurut undang-undang dengan ini mesyuarat bersetuju memfatwakan sebagaimana berikut:-
Bahawa pada penelitian jemaah ulama’ cadangan istibdal tanah wakaf yang dibawah kawalan Majlis Agama Islam Kelantan dengan suatu kawasan tanah baru yang kini sedang dalam proses permohonan kepada kerajaan negeri itu pada masa ini tidak menepati dengan kehendak hukum syara’ sebagaimana yang digariskan dalam fatwa yang lepas bertarikh 8 Rabiulawal 1416 bersamaan 5 Ogos 1995. Antara syarat yang membolehkan istibdal ialah”-
(1) Sebab-sebab darurat atau maslahat am bagi maksud dan tujuan wakaf itu sendiri supaya jangan sampai dipersia-siakan.
(2) Harta yang hendak dijadikan tukaran (istibdal) hendaklah lebih baik dari harta wakaf itu sendiri ( خير منه), baik dari segi nilai harta, fungsi dan lain-lain yang berkaitan dengannya.
(3) Harta wakaf yang hendak diistibdal itu sudah hilang langsung potensinya dan tidak boleh dimajukan lagi.
Jawapan:
Masalah ini telah pun dibentang dalam mesyuarat jemaah ulama’ yang diadakan pada 24 Mac 1996 dan keputusan telah pun dibuat.
Mesyuarat telah membincang dengan panjang lebar serta mendalam mengenai masalah ini, termasuk dari aspek hukum, maslahat, implikasi, kesan kepada masyarakat dan juga kesan kepada imej majlis ini sendiri sebagi nazir semua jenis wakaf di negeri ini menurut undang-undang dengan ini mesyuarat bersetuju memfatwakan sebagaimana berikut:-
Bahawa pada penelitian jemaah ulama’ cadangan istibdal tanah wakaf yang dibawah kawalan Majlis Agama Islam Kelantan dengan suatu kawasan tanah baru yang kini sedang dalam proses permohonan kepada kerajaan negeri itu pada masa ini tidak menepati dengan kehendak hukum syara’ sebagaimana yang digariskan dalam fatwa yang lepas bertarikh 8 Rabiulawal 1416 bersamaan 5 Ogos 1995. Antara syarat yang membolehkan istibdal ialah”-
(1) Sebab-sebab darurat atau maslahat am bagi maksud dan tujuan wakaf itu sendiri supaya jangan sampai dipersia-siakan.
(2) Harta yang hendak dijadikan tukaran (istibdal) hendaklah lebih baik dari harta wakaf itu sendiri ( خير منه), baik dari segi nilai harta, fungsi dan lain-lain yang berkaitan dengannya.
(3) Harta wakaf yang hendak diistibdal itu sudah hilang langsung potensinya dan tidak boleh dimajukan lagi.
5.0 PERANCANGAN ISTIBDAL TANAH WAKAF OLEH MAIN
Setiap negeri di
Malaysia telah menubuhkan beberapa jawatankuasa seperti jawatankuasa kerja
wakaf, jawatankuasa kawalan wakaf, jawatankuasa pembangunan dan pelaburan dan
lain-lain.[34] Namun jawatankuasa Istibdal
belum diwujudkan kecuali di negeri Kedah.[35] Di negeri-negeri lain tidak menubuhkan jawatankuasa ini secara khusus dan
diserahkan tugas serta tanggungjawab tersebut kepada unit wakaf untuk
melaksanakannya tanpa mewujudkan suatu badan khas yang berasingan dan
dianggotai oleh banyak pihak yang berautoriti.[36]
Di
Terengganu Keputusan Mesyuarat Jawatankuasa Zakat, Wakaf dan Baitulmal Kali
Pertama pada 9 Ogos 2005 telah mengemukakan beberapa cadangan bagi melaksanakan
urusan penggantian atau Istibdal
tanah wakaf yang tidak dilaksanakan dalam tempoh yang begitu lama. Pendekatan
ini telah diambil setelah melihat sejak sekian lama tanah-tanah wakaf yang
telah terlibat dengan pengambilan oleh kerajaan atau PBN tidak diambil sebarang
tindakan. Kesan daripada penangguhan ini MAIDAM terpaksa berhadapan dengan
kuantiti tanah wakaf yang semakin berkurangan, terutama yang berada di kawasan
bandar dan pinggiran bandar. Antara cadangan tersebut ialah MAIDAM akan mencari
dan membeli tanah lain sebagai ganti tanah yang diambil balik tersebut
sebagaimana pandangan fatwa. Tanah yang diambil balik itu hendaklah diganti
dengan tanah yang sepertinya dan kemudian dilafazkan dengan sighah wakaf. Kelemahan ini amat berkait rapat dengan rekod atau maklumat pengambilan tanah.[37]
Pihak yang menguruskan tanah wakaf tidak menyenaraikan secara lengkap
keseluruhan tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan sejak tahun 1951 lagi.
Kajian dan pemantauan secara terperinci tidak dilakukan secara berterusan oleh
pihak yang berkenaan. Begitu juga dengan perancangan dan aktiviti MAIDAM yang
pada pandangan penyelidik kurang memberikan penekanan dari aspek sejauhmana
keberkesanaan dan kejayaan setiap apa yang dirancangkan.
Di
negeri Kedah,[38] agak
terkehadapan dalam soal perancangan dan pembangunan Istibdal tanah berbanding negeri lain. Di atas keprihatinan MAIK
terhadap tanah-tanah wakaf yang diambil oleh kerajaan, satu “Jawatankuasa
Pembelian Tanah” telah ditubuhkan dengan dipengerusikan sendiri oleh Dato’ Yang
Dipertua MAIK. Tujuan penubuhan jawatankuasa ini adalah untuk melicin dan
mempercepatkan lagi usaha pelaksanaan Istibdal
bagi tanah-tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan oleh kerajaan agar
diganti dengan tanah lain dalam tempoh yang terdekat tanpa berhadapan dengan
banyak masalah birokrasi. Di dalam mesyuarat ini Jawatankuasa Pembelian Tanah
telah merangka beberapa kaedah pelaksanaan yang telah diputuskan. Antaranya
ialah:
a) Keputusan Jawatankuasa perlu
mengambilkira penilaian daripada Jabatan Penilaian dan Perkhidmatan Harta bagi
memastikan tanah wakaf yang akan diganti mempunyai nilai yang sama atau lebih
baik daripada tanah wakaf yang sebelumnya;
b) Bagi mendapatkan nasihat tentang
kesesuaian tanah jawatankuasa boleh merujuk kepada pandangan daripada Syarikat
Pengurusan Izzah SDN BHD, iaitu anak syarikat MAIK atau pihak-pihak lain yang
berkenaan;
c) Jawatankuasa boleh membuat keputusan
untuk membeli tanah ganti dan hanya perlu memaklumkan kepada Mesyuarat MAIK
bagi setiap keputusan yang dibuat;
d) Pihak pentadbiran MAIK, bahagian Wakaf boleh
melaksanakan urusan pindah milik tanah dan pembayaran harga tanah mengikut
keputusan jawatankuasa pembelian tanah
Di negeri Melaka, Jabatan Agama Islam Melaka belum
merangka apa-apa perancangan berkaitan Istibdal tanah yang telah diambil
oleh kerajaan. Ini kemungkinan mereka beranggapan jumlah tanah wakaf yang
diambil adalah sedikit dan tidak menimbulkan masalah yang kritikal. Maka
keperluan kepada tanah-tanah lain sebagai ganti belum diputuskan oleh MAIM.
Tambahan pula pihak kerajaan turut memberi sokongan kepada Jabatan Agama Islam
Melaka (JAIM) dengan meluluskan tanah tapak kubur seluas 85 ekar untuk dua
daerah Melaka Tengah dan Jasin. Manakala bagi daerah Alor Gajah masih dalam
proses mendapatkan tanah.[39]
Penutup
Penubuhan sebuah jawatankuasa Istibdal
yang khusus adalah penting bagi melaksanakan tugas-tugas dan tanggungjawab
mengesan tanah-tanah kerajaan atau tanah bermilik yang sesuai untuk dibuat
permohonan kepada pentadbir tanah di setiap daerah. Jawatankuasa ini boleh
dianggotai bersama oleh mereka yang terdiri daripada ahli-ahli agama dan
golongan profesional dan pihak pentadbir seperti Exco Kerajaan Negeri,
pentadbir tanah, pakar-pakar dan
perancang ekonomi dan lain-lain pihak yang berkepentingan selain pihak MAIN
sendiri.
Selain itu bagi melaksanakan misi ini dengan jayanya, jawatankuasa ini
boleh diuruskan oleh anak-anak syarikat yang dilantik secara sah oleh MAIN.
Segala dasar, prosedur dan kaedah-kaedah Istibdal
adalah diputuskan oleh ahli jawatankuasa ini dan anak-anak syarikat yang
dilantik akan menjadi pelaksanakan kepada apa jua perancangan yang dibuat oleh
Jawatankuasa ini. Jawatankuasa ini juga bertindak sebagai pemantau kepada
tugas-tugas yang dilaksanakan mereka yang memikul tanggungjawab ini .
Menurut al-Zarqa’, setiap apa yang berkaitan
dengan wakaf adalah merupakan perkara ijtihadiyah dan kesemua ulamak
berpendapat bahawa tujuan wakaf mestilah membawa kepada kebaikan. Oleh kerana
ia bersifat ijtihadi, maka cirri-ciri keanjalan, terbuka kepada pelbagai
penafsiran baru, dinamik dan realistik yang boleh dikembangkan potensinya
sesuai dengan keperluan semasa dan zaman dalam meningkatkan ekonomi ummah.
Dalam mencapai matlamat ini, sumber-sumber subsidiari hokum syarak perlu
diaplikasikan bagi menganalisis persoalan semasa. Selain itu ciri-ciri murunah
atau fleksibiliti dalam perundangan Islam perlu diketengahkan dan sebarang
halangan dan kekangan yang bersifat rigid adalah bertentangan dengan ciri-ciri
murunah yang terkandung dalam syariat Islam (Syahnaz Sulaiman, 2008, hlm.60-61).
Di Malaysia
harta wakaf umat Islam banyak melibatkan aset tanah. Justeru, MAIN perlu
mempunyai pegawai yang mahir dan pakar dalam bidang tanah, selain memiliki
pengetahuan dalam bidang yang berkaitan hukum syarak. Pegawai yang bertugas di
bahagian wakaf tidak boleh tertumpu hanya kepada bidang agama atau hukum
sahaja. Kombinasi antara dua bidang yang dikuasai oleh pegawai wakaf akan dapat
menyelesaikan banyak masalah terutama apabila berhadapan dengan isu pengambilan
tanah, urusan Istibdal tanah dan lain-lain
perkara berkaitan tanah dan undang-undangnya yang begitu kompleks.
Abdul Halim Ramli, Kamarulzaman Sulaiman,
2006, Pembangunan Harta Wakaf: Pengalaman di Negara-negara Islam, dalam Konvensyen Wakaf Kebangsaan
2006, Anjuran Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, di Hotel Legend Kuala Lumpur,
Pada 12-14 September 2006
[1] Siti Mashitoh Mahamood
(2002), Pelaksanaan Istibdal dalam
Pembangunan Harta Wakaf di Malaysia, cet.1, Jabatan Syariah dan
Undang-undang, Akademi Pengajian Islam, Kuala Lumpur: Universiti Malaya, hlm.1.
[2] Selain perkataan Istibdal, perkataan al-Munaqalah juga digunapakai dalam membincangan
pertukaran dan penggantian harta wakaf. Kedua-duanya mempunyai makna yang
hampir sama. Lihat Ibn Qudamah (2001), Al-Munaqalah wa al-Istibdal
bi al-Awqaf, dalam
Al-Asyqar, Muhammad Sulayman, et.
all (ed) Majmu‘
fi Al-Munaqalah wa al-Istibdal
bi al-Awqaf , cet.2,
Beirut: Lubnan, hlm.49.
[3] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), Ahkam al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, Kaherah: Dar al-Jami‘ah, hlm.301. Al-Kubaysi, Muhammad
‘Ubayd (1977), Ahkam al-Waqf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, jld.2, Baghdad: Matba‘ah al-Irsyad, hlm.9. Ahmad Farraj Hassan (1986), Ahkam al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, Kaherah: Dar al-Jami‘ah,
hlm.349.
[4] Mohd Afandi Bin Mat Rani (2008),
Pengambilan Tanah Wakaf Oleh Pihak berkuasa Negeri: Analisis Menurut Hukum
Syarak dan Aplikasinya di Malaysia, Tesis Ph.D, Universiti Malaya, hlm.368.
[5] Abu Zahrah,
Muhammad (1971), Muhadharah fi al-Waqf, cet:2, Kaherah:
Dar al-Fikr al-‘Arabi, hlm.145.
[6] Ibid., hlm.182.
[9]
Ketegasan dalam mazhab Syafi‘i dapat dilihat sekalipun masjid yang telah
mengalami kerosakan tidak boleh diistibdalkan. Lihat Al-Syirazi,
Abi
Ishak (1995), Al-Muhadhab fi fiqh al-Imam
al-Syafi‘i, cet.1, jld.2. Beirut : Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.331. Abu Zahrah, Muhammad
(1971), op., cit., hlm.154.
[10]
Al-Nisaburi, Imam Abi Husayn Muslim al-Hajjaj
al-Qusyairi (1997), Sahih Muslim,
Bab al-Waqf, cet:1, jld. 3. Mu’assasah ‘Iz al-Din, hlm.
453. Al-Syawkani (t.t.), op. cit., hlm.24.
[11] Al-Nawawi, Abu
Zakariyya Yahya
(2000), Rawdah al-Talibin, jld.4, Beirut: Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.422, Al-Khinn, Mustafa Sa‘id (1992), op. cit., hlm.27-28.
[12] Al-Kubaysi, Muhammad
‘Ubayd (1977), Ahkam al-Waqf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, jld.2, Baghdad: Matba‘ah al-Irsyad, hlm.39
[13] Mazhab
Hanafi tidak membezakan antara harta alih (al-Manqul) dengan harta tak alih (al-‘Iqar) sebagaimana mazhab lain. Keanjalan hukum Istibdal dalam mazhab Hanafi adalah ekoran daripada prinsip
wakaf dalam mazhab ini bahawa ‘ayn
wakaf tetap kekal menjadi milik pewakaf. Pewakaf akan menjadi pengurus kepada
hartanya yang diwakaf sama ada untuk menjual, menghadiah dan sebagainya. Keharusan
Istibdal dalam mazhab Hanafi tidak dilihat dari aspek darurat,
tetapi ia adalah bergantung syarat yang telah ditentukan oleh pewakaf yang
menjadi hak kepada mereka. Lihat: Al-Zayla‘i,
Jamal al-Din Abu Muhammad
‘Abd Allah b. Yusuf (1996), Nasb al-Rayah Takhrij Ahadith al-Hidayah, cet.1, jld.3, Beirut
[14] Al-Maydani, ‘Abd
al-Ghani al-Ghanimi
(1985), Al-Lubab fi Syarh al-Kitab, jld.1, Beirut: Dar
al-Ihya’ al-Turath al-‘Arabi,
hlm.180. Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.260. Muhammad Kamal al-Din (1998), Al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Fiqh al-Islami, Mu’assasah al-Jam‘iyyah al-Dirasat, hlm.176.
[15] Al-Dardir, Abi
al-Barakat Ahmad b. Muhammad
b. Ahmad (t.t.), Al-Syarh al-Saghir ‘ala ‘Aqrab al-Masalik ila Madhhab al-Imam Malik, t.tp, jld.4,
Cairo: Dar al-Ma‘arif,
hlm.127, Abu Zahrah, Muhammad
(1971), op. cit., hlm.154.
[16] Al-Zuhayli, Wahbah
(1987), al-Wasayah wa al-Awqaf fi Fiqh al-Islami, cet.1, Damsyiq: Dar
al-Fikr., hlm.223.
[17]Ibn Qudamah,
Muwaffaq al-Din Muhammad ‘Abd Allah b. Ahmad b.
Muhammad (1999), Al-Mughni,
cet.4, jld.8, Dar al-‘Alam al-Kutub, hlm.223. Abu Zahrah,
Muhammad (1971), op., cit., hlm.154.
[18] Mazhab
ini tidak membezakan antara harta alih dengan tak alih. Lihat: Ibn Qudamah, Muwaffaq al-Din Muhammad
‘Abd Allah b. Ahmad b. Muhammad
(1999), op. cit., hlm. 220-221.
[20] Ibn Qudamah
(1999), op. cit., hlm.220-221.
[22]
Mohd Daud Bakar (1999), “Amalan Institusi Wakaf Di Beberapa Negara Islam: Satu
Perbandingan,” dalam Nik Mustapha Nik Hassan et. al. (ed), Konsep dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia, Kuala Lumpur : Institut
Kefahaman Islam Malaysia (IKIM), hlm.161.
[24] Al-Nisaburi,
Imam
Abi
Husayn
Muslim al-Hajjaj al-Qusyairi (1997), Sahih
Muslim, Bab al-Waqf, cet:1, jld.3,
Mu’assasah ‘Iz al-Din, hlm. 453. Al-Syawkani, Syaykh Muhammad
b. ‘Ali (t.t.), Nayl al-Awtar Min Ahadith Sayyid al-Akhbar Syarh Muntaqa
al-Akhbar, jld.6, Kaherah:
Mustafa al-Babi al-Halabi, hlm.24.
[25] Ibn al-Humam, Kamal al-Din Muhammad b. ‘Abd Wahid (1977), op. cit., hlm.228. Ahmad Farraj Hassan
(1986), op. cit., hlm.49.
[28] Al-Syirbini, Syam al-Din Muhammad b. Muhammad al-Khatib (1994), Mughni al-Muhtaj ila Ma‘rifat al-Ma‘ani Alfaz al-Minhaj, jld.3,
Beirut: Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.548.
[30] Perbincangan
lanjut tentang pengambilan tanah berdasarkan konsep Istibdal, lihat Bab Ketiga, hlm.135-148. Modal pelan Istibdal telah dilaksanakan di Negeri Johor dan
Selangor yang boleh diikuti oleh negeri-negeri lain. Lihat: Abdul Hamid Bin Mar
Iman (1999), “Mekanisme Istibdal dan Pembiayaan
Pembangunan Hartanah Wakaf”, (Kertas Kerja Seminar Institusi Wakaf Menuju Era
Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran Tanah, Fakulti Kejuruteraan dan Sains
Geoinformasi, Universiti Teknologi Malaysia, Skudai Johor, pada 8 Julai 1999),
hlm.6-19. Lihat juga: Kertas Mesyuarat Jawatankuasa Perunding Hukum Syarak
(Fatwa) Negeri Selangor. Cadangan Pembangunan 6 Unit 3 Tingkat Lot Kedai di
atas Sebahagian Tanah Rizab Bekas Tapak Masjid Meru Secara Istibdal Tanah Wakaf di
GM 6303 Lot 4944 Mukim Kapar, 16 Jun 2003.
[31] Al-Nisaburi, Imam Abi Husayn
Muslim al-Hajjaj al-Qusyairi (1997), Sahih Muslim, Bab al-Waqf,
cet:1. jld. 3. Mu’assasah ‘Iz al-Din, hlm.
453. Al-Syawkani,
Syaykh Muhammad b. ‘Ali (t.t.), Nayl al-Awtar Min Ahadith Sayyid al-Akhbar Syarh Muntaqa
al-Akhbar, jld.6.
Kaherah: Mustafa al-Babi al-Halabi, hlm.24.
[32] Siti Mashitoh Mahamood (2001), op. cit.,
hlm.9.
[33] Bagi tanah wakaf Am yang tidak mempunyai nilai ekonomik, dan
tidak diusahakan adalah tidak merugikan MAIN jika terlibat dengan pengambilan.
Berbeza keadaannya bagi tanah wakaf khas, seperti tanah wakaf manfaat untuk
masjid/ surau dan kubur, tanah wakaf Zuriat dan lain-lain yang perlu diistibdal
dengan kadar segera.
[34] Azizian Bin Hamid (1999), “Pentadbiran
dan Pengurusan Harta Tanah Wakaf di Malaysia”, (Kertas Kerja Seminar Institusi
Wakaf Menuju ke Arah Baru, Anjuran Jabatan Pentadbiran Tanah, Fakulti Kejuruteraan
dan Sains Geoinformasi, Universiti Teknologi Malaysia, Skudai, Pada 8 Julai
1999, hlm.8.
[35] Di Singapura, Majlis Agama Islam Singapura MAIS telah
melantik anak Syarikat Warees Invenstment Pte Ltd sebagai pihak yang
menguruskan hartanah MAIS. Dalam usaha Warees untuk meningkatkan pembiayaan
wakaf oleh masyarakat Islam, Warees menguruskan pembelian tanah untuk
diwakafkan sama ada di Singapura atau di luar Singapura, memandangkan kesukaran
masyarakat Islam untuk membeli tanah pajakan bebas. Warees akan dilantik sebagai pengamanah wakaf
umat Islam di Singapura. Lihat: Abdul Halim Ramli, Kamarulzaman Sulaiman
(2006), “Pembangunan Harta Wakaf: Pengalaman Negara-negara Islam”, (Konvensyen
Wakaf Kebangsaan 2006, Anjuran Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, di Hotel
Legend Kuala Lumpur, Pada 12-14 September 2006), hlm.3-6.
[36] Majlis Agama Islam Negeri ada melantik
anak-anak syarikat yang bertugas membantu Majlis dalam perkara pelaburan dan
pembangunan. Di Negeri Kedah syarikat Pengurusan Izzah Sdn Bhd, di negeri Melaka
MAIM Properties Sdn Bhd, di negeri Johor Perbadanan Johor, di Selangor Bakti
Suci Properties Sdn Bhd. Lihat: Zainal Abidin Mat Nor (2000), “Permasalahan
Hartanah Majlis Agama Islam Negeri-negeri”, dalam Jurnal Penyelidikan Islam, JAKIM, Bil.13, 2000, hlm.32.
[37] Menurut Yg. Bhg Dato’ Hj Alwi Bin
Muhamad, Ketua Pegawai Eksekutif MAIDAM, semua tanah-tanah wakaf yang terlibat
dengan PBT telah diistibdal sejak sekian lama. MAIDAM tidak pernah berhadapan
dengan isu ini. Temubual: Yg. Bhg. Dato’ Hj Alwi Bin Muhamad, Ketua Pegawai
Eksekutif MAIDAM, pada 22/3/2006, di Pejabat Majlis Agama Islam dan Adat
Istiadat Melayu Terengganu (MAIDAM).
[38] Lihat: Perkara 63, Cabutan Keputusan
Mesyuarat Pelaburan dan Pembangunan Tanah Wakaf dan baitulmal Majlis Agama
Islam Kedah (MAIK) Bil.1/2005, pada 25 Julai 2005.
[39] Temubual: En. Mohd Hairul Amin bin
Mohd Sis, Ketua Bahagian Wakaf dan Sumber Am, Majlis Agama Islam Melaka (MAIM),
pada 15/11/2006, di Pejabat MAIM.
0 ulasan:
Catat Ulasan