PENJUALAN DAN PENGGANTIAN HARTA WAKAF

  Konsep Istibdal

Tujuan asal seseorang mewakafkan harta adalah untuk mendekatkan diri kepada Allah dan mengharapkan pahala secara berterusan, selain rahmat, keberkatan dan keredhaanNya. Tujuan asal ini tidak akan kesampaian jika adanya halangan-halangan yang tidak dapat dielakkan. Antaranya seperti pelupusan status wakaf akibat pengambilan tanah wakaf oleh pihak berkuasa. Maka nazir selaku pemegang amanah harta wakaf perlu menyelesaikan permasalahan ini dengan mengambil alternatif dan pendekatan agar manfaat harta wakaf dapat disalurkan untuk selama-lamanya sebagaimana niat pewakaf.

Menurut pandangan fuqaha apa yang dimaksudkan dengan Istibdal ialah membeli ‘ayn /aset sebagai ganti untuk diwakafkan semula.[1] Manakala Ibdal pula ialah menjual ‘ayn / aset wakaf untuk membeli hartanah/ aset yang lain atau dalam bentuk wang.[2] Manakala konsep Istibdal adalah merujuk kepada pembelian tanah wakaf lain sebagai ganti oleh nazir wakaf melalui wang penjualan tanah tersebut yang wajib dilaksanakan untuk diwakafkan semula. Perkataan Ibdal dan Istibdal amat berkaitan antara satu sama lain disebabkan Ibdal sesuatu harta wakaf membawa kepada Istibdal harta itu. Setiap penjualan harta wakaf mesti diikuti dengan mengambil ‘ayn lain sebagai pengganti harta wakaf yang telah dijual.[3] Penukaran boleh berlaku sama ada dengan mata wang atau ‘ayn harta yang lain.[4]

Dengan kata lain, Istibdal bukanlah satu mekanisme yang terpakai kepada semua kategori tanah wakaf yang boleh diambil secara mudah oleh pihak berkuasa. Justeru para fuqaha berselisih pendapat dalam mengharuskan hukum Istibdal terutama dari aspek pelaksaannya. Dalam hal ini terdapat pandangan fuqaha yang agak terbuka  dengan menegahnya kecuali dalam keadaan tertentu sahaja. Terdapat juga di kalangan mereka yang berpandangan agak rigik dengan melarang secara keras pelaksanaan Istibdal walau dalam apa jua keadaan. Para fuqaha dalam menentukan hukum Istibdal amat berhati-hati dengan tujuan untuk menjaga kemaslahatan harta amanah orang Islam. Jika tidak sudah tentu akan mengundang kepada kelewehan hukum yang mengakibatkan akan wujudnya penyelewengan dan perlanggaran terhadap prinsip-pinsip hukum wakaf yang telah sedia disusun atur oleh sarjana Islam terdahulu.

4.2       Istibdal sebagai Medium Pengekalan Hartanah Wakaf

Secara umumnya, majoriti mazhab menerima konsep Istibdal sebagai satu medium ke arah mengekalkan hartanah wakaf dan manfaatnya.[5] Sekiranya hukum syarak tidak menyediakan alternatif lain dalam menangani masalah pengambilan tanah yang melibatkan tanah wakaf, sedangkan pada masa yang sama hukum mengharuskan pihak berkuasa mengambil tanah tersebut untuk kepentingan umum, sudah pasti berlakunya pertentangan dan pencabulan antara hukum pengambilan tanah wakaf dengan prinsip utama dalam undang-undang pewakafan harta dalam Islam iaitu prinsip kekekalan dan kelangsungan aset wakaf. Konsep ini juga adalah selaras dengan prinsip bahawa harta wakaf tidak boleh dijual, tidak boleh dihibah kepada orang lain dan tidak boleh diwarisi.[6]

4.3       Istibdal Tanah Wakaf Menurut Pandangan Fuqaha

Pada dasarnya para fuqaha bersepakat menerima konsep Istibdal dalam menyelesaikan isu pengambilan tanah wakaf yang diambil oleh kerajaan secara paksaan sama ada melalui penjualan, pertukaran dan pembelian. Apa yang menjadi perbezaan pendapat (mahal al-naza‘) di kalangan mereka ialah tentang metod atau pelaksanaan Istibdal wakaf dari sudut harta alih dan tak alih kesan daripada perbezaan penggunaan tanah wakaf dari segi Khas dan Am.[7]

 Pengambilan tanah wakaf berasaskan kepada mekanisme Istibdal perlu dibezakan antara jenis-jenis atau kategorinya. Ini kerana setiap kategori tersebut memberi implikasi yang berbeza dari segi syarat-syarat penggunaannya yang tertakluk kepada syarat-syarat yang tertentu. Pengambilan yang melibatkan tanah wakaf Khas agak sukar berbanding wakaf Am, lebih-lebih lagi bagi tanah wakaf yang dikhususnya untuk manfaat masjid, tapak masjid, surau dan kubur.[8]

Sekiranya tanah itu diwakafkan dalam bentuk penggunaan khusus seperti untuk pembinaan masjid, surau, kubur, sekolah agama dan lain-lain, maka tanah wakaf itu termasuk hasil daripadanya tidak boleh digunakan untuk tujuan lain, selain apa yang telah ditentukan oleh pewakaf (Waqif).[9] Dalam hal ini pandangan mazhab Maliki dan Syafi‘i mengambil pendekatan yang agak keras dan rigid dalam mengharuskan Istibdal membabitkan tanah wakaf Khas masjid berbanding mazhab-mazhab lain.[10] Kedua-dua mazhab ini bersepakat bahawa wakaf masjid tidak boleh dijual atau ditukar ganti, kecuali kerana ada kemaslahatan yang tidak boleh dielakkan.[11]

Mazhab Syafi‘i dalam membahaskan isu Istibdal al-Manqul atau tanah wakaf mempunyai pendirian yang tegas bahawa tanah wakaf  jenis Khas, Am dan Zuriat tidak boleh dijual atau dibeli. Ini bermakna semua jenis hartanah wakaf tidak boleh diambil oleh kerajaan untuk apa jua bentuk pembangunan. Ketegasan hukum dalam mazhab Syafi‘i ini berdasarkan kepada prinsip wakaf yang menjadi pegangan dalam mazhab Syafi‘i bahawa harta wakaf tidak boleh dijualbeli, dihibah dan diwarisi berdasarkan hadith ‘Umar yang mewakafkan tanah di Khaibar dan mensyaratkan tanah tersebut tidak boleh dijual, dibeli, dihadiah dan tidak boleh dipusakai.[12]  Tujuan sesuatu wakaf yang telah dibuat tidak boleh diubah selain apa yang telah diniatkan oleh pewakaf.[13] Mazhab ini melarang pelaksanaan Istibdal secara mutlak kerana penjualan atau penggantian akan membawa kepada hilangnya harta atau aset yang diwakafkan.[14] Namun demikian terdapat juga sebahagian ulama mazhab Syafi‘i mengharuskan pelaksanaan Istibdal  dengan mengsyaratkan bahawa tanah wakaf yang diganti itu boleh mendatangkan hasil yang lebih bermanfaat daripada yang sebelumnya.

Mazhab Hanafi dan Hanbali mengambil pendekatan yang agak longgar dan terbuka dalam mengharuskan pelaksanaan Istibdal berbanding mazhab Syafi‘i dan Maliki. Mazhab Hanafi mengharuskan Istibdal dalam semua keadaan, selagimana ia mempunyai kepentingan untuk kemaslahatan orang ramai.[15] Ini bermakna tanah-tanah wakaf yang terlibat dengan pengambilan tanah secara paksaan sama ada tanah wakaf Khas atau Am selain masjid, boleh ditukar ganti bergantung kepada Maslahah.[16]

Mazhab Maliki melarang penjualan hartanah wakaf yang melibatkan tapak atau bangunan masjid secara mutlak.[17] Wakaf jenis ini tidak boleh diganti dengan yang lain dan pendapat ini juga merujuk kepada majoriti fuqaha.[18] Namun dalam keadaan darurat seperti Istibdal untuk meluaskan saiz masjid, tanah perkuburan atau jalan untuk kegunaan umum, maka ia diharuskan sekalipun diambil secara paksaan. Ini kerana perkara tersebut melibatkan kemaslahatan ummah secara umum. Jika tidak diistibdalkan harta wakaf itu akan memberi kesan negatif yang menyukarkan umat Islam seperti tempat ibadat umat Islam, kemudahan untuk pengkebumian serta jalan untuk mereka lalu-lalang, maka dalam situasi ini wajib mempermudahkan urusan mereka itu.[19]

Menurut mazhab Hanbali[20] transaksi jual beli serta aktiviti menukar dan menggantikan harta wakaf adalah diharuskan bergantung kepada kehasilan dan manfaat harta wakaf. Mazhab Hanbali mengamalkan konsep keterbukaan dalam kes harta wakaf yang berhajat kepada pelaksanaan Istibdal khususnya harta wakaf yang rosak dan sebagainya agar tidak hilangnya manfaat wakaf. Bukti kelonggaran hukum Istibdal dalam mazhab Hanbali ialah mengharuskan Istibdal wakaf berbentuk harta alih seperti masjid. Keharusan ini berlaku apabila masjid tersebut telah rosak atau tidak sesuai lagi untuk digunakan lagi seperti sempit dan tidak boleh diperbaiki lagi kecuali dijualkan dan diganti dengan masjid yang lain.[21] Jika kerosakan itu melibatkan sebahagian masjid, maka harus dijual bahagian tersebut. Begitu juga jika kerosakan melibatkan keseluruhan masjid, maka diharuskan menjual keseluruhan dan hasil dari transaksi jual beli ini digunakan untuk membina masjid yang lain sebagai ganti kepada masjid yang diwakafkan.[22] Bagi tanah wakaf yang tidak mendatangkan manfaat seperti kedudukannya yang berada jauh daripada kawasan bandar, terpencil dan tidak ekonomi serta tidak berpotensi untuk dibangunkan,  berdasarkan pandangan mazhab Hanafi, Hanbali dan sebahagian mazhab Syafi‘i,[23] pihak berkuasa boleh melakukan Istibdal ke atas tanah tersebut dengan tanah lain yang lebih mendatang hasil dan membawa keuntungan kepada penerima wakaf.

3.8.4    Metod Pelaksanaan Istibdal Tanah Wakaf

Di dalam melaksanakan konsep Istibdal terhadap tanah wakaf ia berkisar sama ada dalam bentuk penjualan, pembelian dan pertukaran atau penggantian. Ketiga-tiga kaedah yang dinyatakan ini pada keseluruhannya adalah bertujuan untuk mengekalkan status harta wakaf agar manfaatnya dapat dinikmati oleh penerima wakaf secara berterusan dan mengaplikasikan apa yang dihajati oleh pewakaf. Oleh itu pelaksanaan Istibdal menekankan dari dua aspek bahawa aset wakaf  yang dijual hendaklah diganti semula sebagaimana kedudukannya yang asal atau lebih baik daripada yang sebelumnya. Justeru, pihak yang layak untuk memutuskan sesuatu pelaksanaan Istibdal ialah pihak berkuasa sama ada hakim atau kadi.

Di kalangan ulama fiqh, Ibn ‘Abidin telah meletakkan syarat bahawa penjualan atau pertukaran tanah wakaf  tidak boleh ditukar dengan wang kerana bimbang ia disalahgunakan oleh pihak tertentu.[24] Syarat yang dinyatakan ini adalah berkait dengan syarat lain bahawa aset wakaf hendaklah diganti dengan jenis yang sama. Sekiranya pewakaf mensyaratkan dengan rumah, maka tidak boleh diistibdalkan dengan tanah. Merujuk kepada syarat ini, penggantian tanah dengan wang pampasan tidak diharuskan, kerana berlainan jenis, melainkan wang pampasan itu digunakan untuk membeli ‘ayn/ aset wakaf yang sama.

Mazhab Hanbali juga mensyaratkan Istibdal berlaku antara bentuk harta yang sama, seperti tanah dengan tanah, bangunan dengan bangunan dan lain-lain. Harta wakaf yang ditukar ganti secara Istibdal hendaklah lebih baik daripada harta yang pertama. Jika sebaliknya maka ia tidak harus. Antara faktor lain mazhab ini mensyaratkan Istibdal tanah dengan tanah kerana berdasarkan kepada apa yang telah berlaku pada kebiasaannya tanah wakaf tidak diganti dengan tanah yang lain. Hanya sebilangan kecil sahaja tanah wakaf yang diganti.[25]

Namun demikian, sesetengah ulama mengharuskan harta wakaf yang diambil boleh diganti dengan wang dengan syarat diyakini orang yang melakukan pertukaran atau penggantian itu adalah seorang kadi yang diakui kejujurannya dan bersifat amanah.[26] Al-Kubaysi di dalam kitabnya meletakkan syarat bahawa tanah-tanah wakaf yang diistibdal tidak boleh diganti dengan wang, tetapi hendaklah dengan tanah.[27] Namun beliau mengatakan syarat-syarat yang nyatakan itu boleh diubah dan dipinda agar bersesuaian dengan keadaan semasa masyarakat pada hari ini demi untuk menjaga berkekalannya harta wakaf, seterusnya menjamin kemaslahatan pihak yang diwakafkan.[28]

ii.         Kelayakan Kelulusan Istibdal

Aspek pelaksanaan Istibdal perlu diperincikan dengan melibatkan pandangan-pandangan mereka yang berautoriti.[29] Ini kerana konsep Istibdal turut membabitkan persoalan ijtihadiyyah. Urusan penggantian tanah wakaf adalah menjadi tanggungjawab pemerintahan atau mahkamah dengan melihat kepada kemaslahatan umum, dan tidak boleh ditolak, kecuali terdapat sebab-sebab yang membawa kepada kemudharatan dan tidak mendatangkan hasil sama ada kepada pewakaf itu sendiri atau orang yang menerima wakaf.[30] Dalam hal ini al-Tarsusi telah menggariskan tiga syarat utama yang perlu diamalkan dalam melaksanakan konsep Istibdal:[31]

                          i.                  Kadi hendaklah berusaha sedaya mungkin mengadakan siasatan sendiri sebelum melaksanakan Istibdal;

                        ii.                  Kadi hendaklah melantik dua orang pakar yang adil dan amanah untuk menyelidik dan menyiasat keperluan Istibdal yang dicadangkan untuk memastikan hasil pelaksanaannya benar-benar membawa kepada kebaikan atau sebaliknya;

                      iii.                  Kadi hendaklah membuat laporan setelah mendengar keterangan daripada pakar yang dilantik dan menyokong terhadap pelaksanaan Istibdal. Kelulusan Istibdal bergantung kepada keputusan kadi setelah berpuashati dengan apa yang telah dicadangkan bagi menjamin kebaikan wakaf yang dibuat.

Majlis Agama Islam negeri Perak, melalui Mesyuarat Majlis 1992 bahawa tanah yang kurang daripada 40 pol boleh dijual.[32] Begitu juga di negeri Kelantan mesyuarat Jamaah ulama M.A.I.K.  yang telah diadakan pada 8 Rabiul awal 1416 telah mengemukakan fatwa berkenaan dengan penggantian dan penjualan harta wakaf.[33] Dalam hal ini Jamaah ulama[34] telah bersetuju dengan merujuk kepada pandangan Ibn Taimiyyah yang mengharuskan penukaran harta wakaf berasaskan kepada aspek-aspek utama :

a)      Pertukaran itu adalah kerana keperluan yang mendesak seperti harta wakaf yang rosak boleh dijual dan hasil daripada penjualan tersebut boleh dibeli dengan yang lain sebagai ganti wakaf yang pertama.

b)      Pertukaran demi maslahah yang jelas, seperti penukaran bangunan masjid lama kepada bangunan masjid yang lebih baik, manakala bangunan lama itu dapat dijual.

---

[1] Selain perkataan Istibdal, perkataan al-Munaqalah juga digunapakai dalam membincangan pertukaran dan penggantian harta wakaf. Kedua-duanya mempunyai makna yang hampir sama. Lihat Ibn Qudamah (2001), Al-Munaqalah wa al-Istibdal bi al-Awqaf, dalam Al-Asyqar, Muhammad Sulayman, et. all (ed) Majmu‘ fi Al-Munaqalah wa al-Istibdal bi al-Awqaf , cet.2, Beirut: Lubnan, hlm.49.

[2] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), Ahkam al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, Kaherah: Dar al-Jami‘ah, hlm.301. Al-Kubaysi, Muhammad ‘Ubayd (1977), Ahkam al-Waqf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, jld.2, Baghdad: Matba‘ah al-Irsyad, hlm.9. Ahmad Farraj Hassan (1986), Ahkam al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, Kaherah: Dar al-Jami‘ah,  hlm.349.

[3] Abu Zahrah, Muhammad (1971), Muhadharah fi al-Waqf, cet:2, Kaherah: Dar al-Fikr al-‘Arabi, hlm.145.

[4] Ibid., hlm.182.

[5] Abu Zahrah, Muhammad (1971), op. cit., hlm.154.

[6] Al-Nisaburi, Imam Abi Husayn Muslim al-Hajjaj al-Qusyairi (1997), Sahih Muslim, Bab al-Waqf, cet:1, jld.3, Mu’assasah ‘Iz al-Din, hlm. 453. Al-Syawkani, Syaykh Muhammad b. ‘Ali (t.t.), Nayl al-Awtar Min Ahadith Sayyid al-Akhbar Syarh Muntaqa al-Akhbar, jld.6, Kaherah: Mustafa al-Babi al-Halabi, hlm.24.

[7] Hassan ‘Abd Allah al-Amin (1994), Idarah wa-Thathmir Mumtalikat al-Awqaf, cet:2, Al-Bank al-Islami li al-Tanmiyyah al-Ma‘ahad al-Islami, hlm.123.

[8] Al-Khinn, Mustafa Sa‘id (1992), al-Fiqh al-Manhaji ala  Madhhab al-Imam al-Syafi‘i, cet.3, Damsyiq: Dar al-‘Ilmi, hlm.30.

[9] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.306.

[10] Abu Zahrah, Muhammad (1971), op., cit., hlm.156.

[11] Ketegasan dalam mazhab Syafi‘i dapat dilihat sekalipun masjid yang telah mengalami kerosakan tidak boleh diistibdalkan. Lihat Al-Syirazi, Abi Ishak (1995), Al-Muhadhab fi  fiqh al-Imam al-Syafi‘i, cet.1, jld.2. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.331. Abu Zahrah, Muhammad (1971), op., cit., hlm.154.

[12] Al-Nisaburi, Imam Abi Husayn Muslim al-Hajjaj al-Qusyairi (1997), Sahih Muslim, Bab al-Waqf, cet:1, jld. 3. Mu’assasah ‘Iz al-Din, hlm. 453. Al-Syawkani (t.t.), op. cit., hlm.24.

[13] Al-Nawawi, Abu Zakariyya Yahya (2000), Rawdah al-Talibin, jld.4, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.422, Al-Khinn, Mustafa Sa‘id (1992), op. cit., hlm.27-28.

[14] Al-Kubaysi, Muhammad ‘Ubayd (1977), Ahkam al-Waqf fi al-Syari‘ah al-Islamiyyah, jld.2, Baghdad: Matba‘ah al-Irsyad, hlm.39

[15] Mazhab Hanafi tidak membezakan antara harta alih (al-Manqul) dengan harta tak alih (al-‘Iqar) sebagaimana mazhab lain. Keanjalan hukum Istibdal dalam mazhab Hanafi adalah ekoran daripada prinsip wakaf dalam mazhab ini bahawa ‘ayn wakaf tetap kekal menjadi milik pewakaf. Pewakaf akan menjadi pengurus kepada hartanya yang diwakaf sama ada untuk menjual, menghadiah dan sebagainya. Keharusan Istibdal dalam mazhab Hanafi tidak dilihat dari aspek darurat, tetapi ia adalah bergantung syarat yang telah ditentukan oleh pewakaf yang menjadi hak kepada mereka. Lihat: Al-Zayla‘i, Jamal al-Din Abu Muhammad ‘Abd Allah b. Yusuf (1996), Nasb al-Rayah Takhrij Ahadith al-Hidayah, cet.1, jld.3, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, hlm.732. Al-Ghazali, Muhammad b. Muhammad b. Muhammad (1997), Al-Wasit fi al-Madhhab, cet.1, jld.4, Dar al-Salam, hlm.255. Hassan ‘Abd Allah al-Amin (1994), Idarah wa-Thasmir Mumtalikat al-Awqaf, cet.2. Al-Bank al-Islami li al-Tanmiyyah al-Ma‘ahad al-Islami, hlm.124. Ibn al-Humam, Kamal al-Din Muhammad b. ‘Abd Wahid (1977), Syarh Fath al-Qadir, cet.1, jld.6, Beirut: Dar al-Fikr, hlm.203.

[16] Al-Maydani, ‘Abd al-Ghani al-Ghanimi (1985), Al-Lubab fi Syarh al-Kitab, jld.1, Beirut: Dar al-Ihya’ al-Turath al-‘Arabi, hlm.180. Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.260. Muhammad Kamal al-Din (1998), Al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Fiqh al-Islami, Mu’assasah al-Jam‘iyyah al-Dirasat, hlm.176.

[17]  Al-Dardir, Abi al-Barakat Ahmad b. Muhammad b. Ahmad (t.t.), Al-Syarh al-Saghir ‘ala ‘Aqrab al-Masalik ila Madhhab al-Imam Malik, t.tp, jld.4, Cairo: Dar al-Ma‘arif, hlm.127, Abu Zahrah, Muhammad (1971), op. cit., hlm.154.

[18] Al-Zuhayli, Wahbah (1987), al-Wasayah  wa al-Awqaf  fi Fiqh al-Islami, cet.1, Damsyiq: Dar al-Fikr., hlm.223.

[19]Ibn Qudamah, Muwaffaq al-Din Muhammad ‘Abd Allah b. Ahmad b. Muhammad (1999), Al-Mughni, cet.4, jld.8, Dar al-‘Alam al-Kutub, hlm.223. Abu Zahrah, Muhammad (1971), op., cit., hlm.154.

[20] Mazhab ini tidak membezakan antara harta alih dengan tak alih. Lihat: Ibn Qudamah, Muwaffaq al-Din Muhammad ‘Abd Allah b. Ahmad b. Muhammad (1999), op. cit., hlm. 220-221.

[21] Abu Zahrah, Muhammad (1971), op. cit., hlm.158.

[22] Ibn Qudamah (1999), op. cit., hlm.220-221.

[23] Ibn ‘Abidin, Muhammad Amin (1979), op. cit., hlm.589.

[24] Ibn ‘Abidin, Muhammad Amin (1979), op. cit., hlm.387.

[25] Ibn ‘Abidin, Muhammad Amin (1979), hlm.591.

[26] Zuhdi Yakan (t.t.), Ahkam al-Waqf, cet.1, Beirut: Maktabah al-‘Asriyyah, hlm.213. Sabiq, Sayid (1992), op. cit., hlm.385-386. Ibn Qudamah (1999), op. cit., hlm.220-221, Al-Zuhayli, Wahbah (1987), op. cit., hlm.221. Tarablas (t.t.), Al-Fiqh fi al-Syariah al-Islamiyyah, Beirut: Maktabah al-Hadithah, hlm.49.

[27] Ibn Nujaym telah menambah syarat ini kerana dibimbangi berlakunya penyelewengan oleh nazir wakaf. Lihat: Hafiz al-Din al-Nisfi, Abi al-Barakat ‘Abd Allah b. Ahmad (1997), Al-Bahr al-Ra’iq Sharh Kunz al-Daqa’iq, cet.1, jld.5, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, hlm.372-373. Lihat juga: Al-Kubaysi, Muhammad ‘Ubayd (1977), op. cit., hlm.28

[28] Al-Kubaysi, Muhammad ‘Ubayd (1977), op. cit., hlm.30.

[29] Ibn al-Humam, Kamal al-Din Muhammad b. ‘Abd Wahid (1977), op. cit., hlm.228. Ahmad Farraj Hassan (1986), op. cit., hlm.49.

[30] Ahmad Farraj Hassan (1986), op. cit, hlm.49.

[31] Abu Zahrah, Muhammad (1971), op. cit., hlm.199.

[32] Hj. Yusop Hj. Yahya (!999), “Pengurusan Tanah Wakaf di Perak: Amalan dan Perancangan,” dalam Nik Mustapha Nik Hassan et. (ed), Konsep dan Pelaksanaan Wakaf di Malaysia, Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM), hlm.79.

[33] Mesyuarat Jamaah Ulama Majlis Agama Islam Kelantan (1995) “Fatwa  Tentang Cadangan  untuk Memajukan Tanah Wakaf”, (Kertas Kerja Mesyuarat Jamaah Ulama Majlis Agama Islam Kelantan, 5 Ogos 1995/ 8 Rabiul awal 1416 H).

[34] Hj. Ismail bin Yusof (1996), Himpunan Fatwa Mufti Kerajaan Negeri Kelantan, cet.3. Kota Bharu: Dian Darul Naim Sdn. Bhd., hlm.166.