Wakaf Menurut Undang-undang Di Malaysia

Kebanyakan negeri di Malaysia tidak mentakrifkan secara terperinci tentang wakaf kecuali beberapa negeri sahaja, iaitu Wilayah Persekutuan, Melaka, Selangor, Johor dan Negeri Sembilan. Kebanyak definisi yang diperuntukkan dalam beberapa enakmen hanyalah menyentuh tentang harta Wakaf Am dan Khas sahaja yang melibatkan semua jenis harta wakaf termasuk tanah yang dikategorikan sebagai harta tak alih.[1]

Menurut Enakmen Wakaf Negeri Selangor (bil.7/1999), wakaf ertinya menyerahkan apa-apa harta yang boleh dinikmati manfaat dan faedahnya untuk apa-apa tujuan kebajikan sama ada sebagai Wakaf Am atau Wakaf Khas menurut hukum syarak, tetapi tidak termasuk amanah sebagaimana yang ditakrifkan di bawah Akta Pemegang Amanah 1949.[2] Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor (bil.4/1996), mentakrifkan wakaf sebagai pemberian yang berkekalan di atas harta atau sebahagian daripadanya oleh tuan punya harta itu kerana maksud agama mengikut hukum syarak.[3]

Enakmen Wakaf Negeri Sembilan (bil.16/2005),[4] agak terperinci dalam mendefinisikan wakaf berbanding enakmen wakaf yang digubal sebelum ini. Wakaf ertinya:

(a)               Menyerahkan hakmilik apa-apa harta yang boleh dinikmati manfaat, faedah atau keuntungannya

(b)               Menyerahkan manfaat, faedah atau keuntungan yang boleh dinikmati daripada apa-apa harta; atau

(c)                Menyediakan kepakaran dan perkhidmatan yang boleh dinikmati manfaat, faedah atau keuntungannya.

Sama ada sebagai wakaf am atau wakaf khas, menurut prinsip syariah, tetapi tidak termasuk amanah yang ditakrifkan di bawah Akta Pemegang Amanah 1949.

1.4       Kategori Wakaf Menurut Hukum Syarak dan Undang-undang di Malaysia

Pembahagian jenis wakaf ini sebenarnya tidak terdapat dalam pentakrifan para fuqaha. Ia hanya dikenali di kalangan masyarakat sebagai ‘urf, kerana pada asal pewakafan harta semuanya adalah bermaksud untuk kebajikan.[5] Sebahagian pengkaji mengatakan bahawa pada awal Islam hanya wujud Wakaf Khayri sahaja, Wakaf Ahli tidak disyariatkan. Pengkelasan wakaf berlaku di kalangan ahli Fiqh masa kini adalah untuk menggalakkan orang ramai agar mewakafkan lebihan daripada harta mereka.[6] Ramai di kalangan pewakaf mewakafkan harta mereka dengan mensyaratkan harta yang diwakafkan itu dapat dimanfaatkan oleh pewakaf sehingga akhir hayatnya atau diwakafkan kepada anak-anaknya atau kepada individu tertentu. Kemudian mereka mewakafkan harta tersebut kepada fakir miskin dan ia dikenali sebagai Wakaf kebajikan (Khayri).[7]

Undang-undang Pentadbiran Wakaf di Malaysia telah mengkodifinasikan kategori wakaf di dalam enakmen negeri masing-masing, selain wakaf Am dan Khas.[8] Definisi bagi semua kategori wakaf  mengikut hukum syarak dan yang diperuntukkan dalam enakmen adalah sebagaimana berikut:

1.4.1    Wakaf Am dan Khas

Wakaf Am juga dinamakan wakaf kebajikan atau al-Waqf  al-Khayri iaitu harta yang diwakafkan untuk kebajikan yang boleh dimanfaatkan oleh ramai.[9] Pewakafan harta jenis ini pada dasarnya adalah untuk tujuan kebajikan, walaupun dalam tempoh tertentu dan untuk mana-mana individu atau individu tertentu, atau selepas itu diwakafkan kepada orang lain. Contohnya pewakafan tanah untuk dijadikan hospital atau pusat pendidikan, kemudian diwakafkan untuk dirinya sendiri dan untuk ahli keluarganya. Pengurusan dan pentadbiran Wakaf Am adalah terletak sepenuhnya kepada pemerintah dengan memastikan hak atau kebajikan serta manfaat daripada harta wakaf tersebut dapat dinikmati oleh mereka yang benar-benar berkelayakan. Segala pendapatan daripada harta wakaf itu akan dimasukkan dalam kumpulan harta Baitulmal.[10]

Wakaf  Khas ialah pewakafan harta yang pada mulanya adalah untuk diri pewakaf sendiri sebagai keutamaan atau kepada mana-mana individu atau individu yang telah ditentukan dengan niat untuk tujuan kebaikan. Antaranya seperti pewakaf mewakafkan hartanya bagi manfaat dirinya, kemudian kepada anak-anaknya. Seterusnya kepada kaum kerabatnya dengan tujuan untuk mendapatkan manfaat dan kebaikannya.[11] Wakaf Khas atau Wakaf Ahli atau dikenali juga sebagai Wakaf Dhurri (Wakaf Keluarga). Ia adalah diharuskan kerana terdapatnya unsur kebajikan untuk kaum kerabat yang ada hubungan dengan pewakaf itu. Tujuannya adalah untuk membantu dan memberi pertolongan kepada mereka. Selain itu ia dapat menjamin kebajikan saudara terdekat pewakaf dan keluarganya agar memastikan mereka mendapat manfaat daripada harta wakaf sepanjang hayat mereka. Secara tidak langsung wakaf jenis ini dapat menggalakkan orang ramai supaya mewakafkan harta mereka.[12]

Terdapat juga wakaf yang dikenali sebagai Wakaf Sekutu. Wakaf ini adalah gandingan antara wakaf kebajikan dan wakaf keluarga. Keadaan ini boleh berlaku apabila seseorang pewakaf mewakafkan hartanya bagi tujuan kebajikan pada jumlah yang tertentu. Manakala bakinya diwakafkan kepada penerima yang ditentukan di kalangan ahli keluarganya.

Dari segi penggunaannya, harta wakaf dalam Islam tertakluk kepada syarat-syarat yang tertentu. Sekiranya harta itu diwakafkan dalam bentuk penggunaan khusus (Wakaf Khas), ini bermakna harta wakaf itu termasuk hasil daripadanya tidak boleh digunakan untuk tujuan-tujuan lain, selain apa yang telah ditentukan oleh si pewakaf (Waqif).[13] Begitu juga dengan wakaf manfaat,  mengikut pendapat ulama mazhab Hanafi penerima manfaat itu sahaja yang berhak menggunakan harta wakaf berkenaan. Apabila penerima wakaf itu meninggal dunia, manfaat wakaf tidak boleh diwarisi kepada pihak yang lain dalam apa jua keadaan sekalipun. Ini kerana manfaat adalah sesuatu yang tidak bersifat kekal.[14]

Kebanyakan negeri di Malaysia telah memperuntukkan takrif  Wakaf Am. Begitu juga dengan wakaf Khas yang di dalam enakmen masing-masing.[15] Wakaf Am ertinya wakaf harta modal dan pendapatan yang kekal daripada mana-mana harta bagi maksud agama dan khairat yang diakui sah oleh hukum Syarak dan termasuk juga harta-harta yang di wakafkan itu sendiri. Wakaf Khas pula ialah wakaf harta modal yang kekal daripada mana-mana harta bagi maksud agama dan khairat yang diakui oleh hukum Syarak termasuk harta-harta yang diwakafkan itu sendiri dan pendapatan daripada harta itu diberi kepada orang-orang atau tujuan yang ditetapkan dalam wakaf itu.[16] Enakmen Wakaf Selangor mendefinisikan Wakaf Am sebagai sesuatu wakaf yang diwujudkan bagi tujuan kebajikan umum menurut hukum Syarak dan Wakaf Khas pula ialah sesuatu wakaf yang diwujudkan bagi tujuan kebajikan yang khusus menurut hukum Syarak.[17] Jika waqif tidak menamakan mawquf ‘alayh, mawquf ‘alayh telah mati atau tidak dapat dikesan dalam tempoh empat tahun selepas berkuat kuasanya wakaf, ia menjadi wakaf Am.[18]

Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor [19] mentafsirkan Wakaf Am sebagai Wakaf yang memberi manafaat pada orang ramai atau pihak-pihak yang lain. Wakaf Khas sebagai wakaf yang memberi manfaat kepada seseorang atau pihak-pihak yang tertentu. Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983 telah memperincikan takrif Wakaf Ahli yang diperuntukkan dalam Enakmen sebagai wakaf yang memberi manfaat kepada keturunan waqif  atau kepada keturunan mawquf ‘alayh.[20]

1.4.2    Wakaf Musytarak

Wakaf Musytarak[21] ialah wakaf yang disatukan padanya beberapa wakaf termasuk wakaf-wakaf yang diwujudkan daripada amwal badal.[22] Wakaf Musytarak diwujudkan oleh waqif melalui saham wakaf dan wakaf saham. Wakaf jenis ini adalah gabungan wakaf Ahli yang khusus dengan wakaf Khayri yang umum. Sebahagian daripada manfaat harta wakaf itu digunakan untuk kepentingan ahli keluarga dan sebahagian lagi

digunakan bagi tujuan umum. Enakmen Wakaf Selangor[23] juga memperuntukkan takrif wakaf Musytarak sebagai penyatuan beberapa wakaf termasuklah wakaf yang diwujudkan melalui istibdal dan saham wakaf.[24]

1.4.3    Wakaf Mu‘abbad dan Mu‘aqqat

Wakaf Mu‘abad ialah wakaf yang tidak dihadkan tempoh atau masanya.[25] Menurut Undang-undang wakaf di Johor, wakaf masjid dan wakaf kerana masjid adalah mu‘abbad. Namun, selain daripada itu termasuk juga wakaf ahli boleh dijadikan mu‘abbad dan mu‘aqqat bergantung kepada pewakaf dengan masa tidak melebihi 60 tahun dari tarikh mati waqif atau dua keturunan tidak termasuk waqif.[26] Di dalam Enakmen Wakaf Selangor 1999, takrif wakaf Mu‘aqqat tidak memperincikan.[27]

1.4.4        Wakaf Irsad dan Musya ‘

Wakaf Irsad ialah tanah yang diwakafkan oleh pemerintah bagi tujuan kemaslahatan umum seperti sekolah, hospital dan lain-lain.[28] Wakaf ini bukan daripada pemiliknya tetapi ia adalah kurniaan pihak pemerintah seperti yang diwartakan untuk tapak masjid, surau, sekolah agama, rumah kebajikan Islam, tanah perkuburan dan lain-lain lagi, atau ia adalah wakaf daripada mana-mana syarikat atau agensi seperti Takaful, Lembaga Tabung Haji dan sebagainya.[29] Di Negeri Selangor, seseorang waqif boleh mewujudkan wakaf Irsad dan Musya‘ terhadap keseluruhan, atau sebahagian daripada hartanya.[30] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor mendefinisikan Wakaf Irsad ertinya sesuatu tanah yang diwakafkan oleh mana-mana perbadanan, institusi, pertubuhan atau badan-badan lain menurut hukum syarak.[31]

Di dalam Manual Pengurusan Tanah Wakaf  Jabatan Wakaf Zakat dan Haji memberi takrif yang lebih tepat iaitu wakaf Irsad bermaksud penyerahan mana-mana tanah sebagai wakaf oleh mana-mana Pihak Berkuasa Negeri, Kerajaan Persekutuan atau mana-mana perbadanan, institusi, organisasi atau badan-badan lain menurut hukum syarak.[32] Manakala wakaf Musya‘ ertinya mewakafkan apa-apa hak ke atas mana-mana harta yang dimiliki bersama yang tidak boleh dipecah bahagikan.[33]

1.4.5    Wakaf Kaki

Wakaf Kaki atau wakaf petak atau dikenali juga dengan nama wakaf lantai. Nazir wakaf atau pemegang amanah akan membeli keseluruhan hartanah dan pewakaf akan membeli hartanah berkenaan mengikut saiz/ kaki persegi dan kemudiannya mewakafkannya kembali.[34] Skim wakaf kaki biasanya dianjurkan oleh institusi pendidikan atau badan-badan tertentu untuk mendapatkan dana bagi membiayai aktiviti pembangunan. Lazimnya apabila sesuatu projek pembangunan itu telah berjaya maka skim wakaf kaki ini akan dihentikan. Ia akan dibahagi-bahagikan lot-lot tanah mengikut saiz tertentu dan dijual kepada orang ramai dengan harga tertentu. Tanah-tanah yang dibeli ini disyaratkan agar diwakafkan semula kepada institusi pendidikan atau badan-badan berkenaan.[35]

1.4.6    Saham Wakaf

Satu skim untuk menggalakkan umat Islam berwakaf melalui Wang ringgit (tunai) dengan cara membeli unit-unit saham wakaf yang ditawarkan. Pembeli unit saham akan menawarkan unit-unit tersebut untuk selama-lamanya kerana Allah SWT bagi tujuan manfaat dan kebajikan umat Islam. Penyumbang dalam skim ini tidak mendapat sebarang bentuk dividen kerana ia bersifat wakaf. Hasil daripada jualan wakaf ini akan dikumpulkan ke dalam Tabung Kumpulan Wang Wakaf untuk membiayai program pembangunan sosial dan ekonomi umat Islam.

1.4.7    Takaful Wakaf

Peserta akan mengumpulkan wang secara beransur-ansur melalui bayaran ansuran caruman takaful mengikut kemampuan masing-masing secara berkala sepanjang tempoh takaful. Wang caruman peserta akan disimpan, dilabur dan diurustadbir oleh institusi takaful sehingga genap tempoh matang sijil takaful.[36]

---

[1] Rujuk Enakmen Hal Ehwal Agama Islam Terengganu, (bil.2/2001), Enakmen Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan, (bil.4/1994), Enakmen Pentadbiran Ugama Perak, (bil.3/1992), Enakmen Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam Negeri Pulau Pinang (1993), Enakmen Pentadbiran Ugama Islam dan Adat Resam Melayu Pahang  (bil.3/1991),  Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor  (bil.4/1996), dalam Seksyen 2 (1).

[2] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 1. Rujuk Enakmen Hal Ehwal Agama Islam Terengganu, (bil.2/2001), Enakmen Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan, (bil.4/1994), Enakmen Pentadbiran Ugama Perak, (bil.3/1992),  Enakmen Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam Negeri Pulau Pinang (1993), Enakmen Pentadbiran Ugama Islam dan Adat Resam Melayu Pahang  (bil.3/1991),  Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor  (bil.4/1996), dalam Seksyen 2 (1).

[3] Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor, (bil.4/1996), Seksyen 41.

[4] Enakmen Wakaf  Negeri Sembilan (bil.16/2005), Seksyen.2.

[5] Muhammad Kamal al-Din (1998), Al-Wasaya wa al-Awqaf fi al-Fiqh al-Islami, Mu’assasah al-Jam‘iyyah al-Dirasat, hlm.187.

[6] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.174.

[7] Ibid., hlm.273-274.

[8] Enakmen Wakaf Negeri Sembilan (bil.16/2005) tidak memasukkan kategori wakaf di dalam peruntukan enakmen. Enakmen hanya memperuntukkan wakaf Am dan Khas sahaja.

[9] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.271. Mahmud Saedon Awang Othman (1998), Peranan Wakaf di Dalam Pembangunan Ummah, dalam Ahmad Ibrahim et. al. (ed), Undang-undang Keluarga dan Harta Wakaf, Al-Ahkam, cet.1, jld.6, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlm.166.

[10] Ridzuan Awang (1994), Undang-undang Tanah Islam: Pendekatan Perbandingan, cet.1, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlm.380.

[11] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.271. Ridzuan Awang (1994), op. cit., hlm.380.

[12] Sabiq, al-Sayyid (1992), op. cit., hlm.515. Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.274.

[13] Badran, Badran Abu al-‘Aynayn (1986), op. cit., hlm.306.

[14] Al-Khafif, ‘Ali (1990), Al-Milkiyyah fi al-Syari‘ah Ma‘a Muqaranatiha bi al-Qawanin al-‘Arabiyyah, Beirut: Dar al-Nahdah al-‘Arabiyyah, hlm.193.

[15] Lihat Enakmen Hal Ehwal Agama Islam Terengganu, (bil.2/2001), Enakmen Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan, (bil.4/1994), Enakmen Pentadbiran Ugama Perak, (bil.3/1992),  Enakmen Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam Negeri Pulau Pinang (bil.3/1993), Enakmen Pentadbiran Ugama Islam dan Adat Resam Melayu Pahang  (bil.3/1991),  Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor (bil.4/ 1996), dalam Seksyen 2(1).

[16] Enakmen Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan, (bil.4/1994), Seksyen 2(1).

[17] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 2(1).

[18] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 11(1)(a)(b)(c) dan (d).

[19] Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor, (bil.4/1996), Seksyen 41.

[20] Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, Seksyen 2. Syarat-syarat wakaf Ahli telah diperincikan di dalam Seksyen 16(1-24).

[21] Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, Seksyen 2. Enakmen Wakaf Selangor (bil.7/1999), Seksyen 9(2)(d).

[22] Amwal Badal ertinya kumpulan wang amanah wakaf daripada jualan atau lainnya yang diharuskan oleh hukum syarak. Lihat Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, Seksyen 2 dan 13(2).

[23] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 9(d).

[24] Lihat juga Enakmen Wakaf Negeri Melaka (bil.5/2005), Seksyen 9(d).

[25] Kaedah-kaedah Wakaf Johor 1983, Seksyen 2.

[26]Ibid., Seksyen 17.

[27] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 9 (b), Wakaf Mua’bbad ertinya wakaf yang berkekalan.

[28] Al-Zuhayli, Wahbah (1989), Al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu, cet.3, jld.8, Damsyiq: Dar al-Fikr, hlm.167.

[29] Mohd Shah Firafizal bin Abu Bakar (2005), “Dana Wakaf MAINPP: Amalan dan Pelaksanaan”, (Kerja Seminar Dana Wakaf Peringkat Negeri Pulau Pinang 2005, di Bilik Aiditorium Dewan Milenium, Kepada Batas Seberang Prai Pulau Pinang, Pada 17 Julai 2005/ 10 Jamadil Akhir 1426), hlm.10.

[30] Enakmen Wakaf  Negeri Selangor, (bil.7/1999), Seksyen 9(1).

[31] Ibid., Seksyen 9(2)(a).

[32] Manual Pengurusan Wakaf (2006), Cet.1, Jabatan Wakaf Zakat dan Haji, Jabatan Perdana Menteri, hlm.4.

[33] Ibid., Seksyen 9(a)(c). Keterangan lanjut tentang wakaf Musya’, lihat Bab Kedua hlm.76-78.

[34] Mohd Shah Firafizal bin Abu Bakar (2005), op. cit., hlm.11. Wakaf Kaki adalah dirujuk kepada wakaf Musytarak dan Musya‘ yang mempunyai persamaan antara ketiga-tiga kategori wakaf.

[35] Baharuddin Sayin, Asmak Ali, S. Salahudin Suyurno (2006), Pengenalan Kepada Konsep Wakaf dalam Islam, Pusat Penerbitan Universiti (UPENA) UiTM, Shah Alam, hlm.47

[36] Lihat: www.takaful-malaysia.com.my/